خانه گنجه ای تبریز نمونه بارز معماری سنتی آذربایجان

خانه گنجه ای تبریز نمونه بارز معماری سنتی آذربایجان بوده و ریشه در هویت و سنت و آداب و رسوم ساکنین خود دارد. می توان گفت، سرزمین آذربایجان در معماری ایران در رده نخست اهمیت قرار دارد چرا که سه شیوه معماری ایران (فارسی ،آذربایجانی ،اصفهانی )از سرزمین آذربایجان سرچشمه گرفته و به سراسر کشور رسیده است

خانه گنجه ای در تبریز نمونه ی بارز معماری سنتی آذربایجان هست که به لحاظ هویتی،فرهنگی و اقلیمی جای خود را در دل این سرزمین باز کرده است‌،‌‌خانه گنجه ای زاده یکی از ساختمان‌های دانشگاه هنر اسلامی تبریز است که تا بحال ده خانه تاریخی تبریز را در اختیار دارد که خانه گنجه ای زاده نیز از آن جمله است و واقع در کوچه ی مقصودیه است پیشینهٔ آن به اواخر دوره ی قاجار و اوایل دوره ی پهلوی میرسد این اثر در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۰۲۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است . این خانه در دوره پهلوی ساخته شده و نحوه ی معماری آن تفاوت کرده و بیرونی و اندرونی اهمیت خود را از دست داده . در خانه هایی که به اوایل تا اواسط قاجار مربوطند و در آنها طنبی حوض خانه کله ای و ایوان به عنوان فضاهای اصلی وجود دارند ، این فضاها در امتداد محور اصلی خانه استقرار یافته اند و در دوران متاخر اواخر قاجار و پهلوی اول با کاهش اهمیت این فضاها محل استقرار آنها نیز از محوریت خارج می شود، خانه گنجه ای از نظر دوره شناسی به دو دوره ی تاریخی تقسیم میگردد و مطالعات میدانی و ثبتی بنا نشان می دهد که کالبد کهن این خانه بخش شرقی آن است که مربوط به اوایل دورۀ قاجار بوده و کالبد الحاقی جانب غربی آن متعلق به اوایل دورۀ پهلوی است زیرزمین‌های ویژه دوره پهلوی این بنا رنگ و بوی معماری عصر پهلوی را به آن بخشیده‌است کاربست زاویه‌های تیز در ساخت خانه گنجه‌ای‌زاده و پنجره‌های مستطیل شکل بدون خمیدگی در ساختمان این بنا نشانه آشنا بر آغاز معماری مدرن و فاصله گرفتن از معماری سنتی ایرانی در تبریز است قسمت شرقی به شکل درو نگرا و بخش غربی برونگرا است. بخش شرقی ساختمان متعلق به دوره قاجار، با اتاق هایی در یک ردیف بدون اندرونی و بیرونی بوده و مهم ترین قسمت اتاق نشیمن یا طنبی (تالاری برای اقامت ایام تابستان) است در واقع هسته اصلی این ساختمان اتاق طنبی (نشیمن) است که در طرفین آن راهروهای ورودی و در جانبین آن اتاق‌های جانبی (گوشوار) قرار گرفته است.

از پیش آمدگی اتاق‌های گوشوار به عنوان ایوان ستون‌داری استفاده شده است. که حوض خانه زیر آن قرار دارد. این خانه از دو قسمت به شکل حرف (دال) ساخته شده است. قسمتی مربوط به اوایل دوره قاجاریه و قسمت دیگر مربوط به اواخر آن دوره است. این بنا در سه طبقه احداث شده است. لازم به توضیح است که این خانه هم مانند دو خانه دیگر طبقه همکف ندارد و در حقیقت بخشی از ارتفاع طبقه اول پایین¬تر از سطح حیاط واقع شده است. «بزرگترین تالار این مجموعه در طبقه دوم قرار دارد که سقف آن با دهانه 7 متر به وسیله چوب و خرپای چوبی استوار گردیده است. نمای شرقی وغربی بنا مزین به ستون¬ها و سرستون¬های بسیار زیبا و زیرزمین¬های آن با طاق¬های آذری تخت و با دهانه¬های بیش از 4 متر نشانی از اعتلای هنر اجرای طاق و گنبد…است». البته تاثیر پذیری از معماری غربی در بخش متاخر این بنا بیش از دو خانه دیگر مشاهده می¬شود.

ایوان شامل ۵ دهنه می‌باشد که با قوس‌های نیم دایره پوشش شده است. در بخش شمالی طنبی نیز ایوانی با ۳ دهنه وجود داشته است که مشرف به حیاط اندرونی بوده است. متأسفانه حیاط اندرونی شمالی ساختمان از بین رفته است و دیواری مقابل آن کشیده‌اند . بخش غربی این خانه متعلق به اوایل دوره پهلوی است و این خانه دارای ایوان ستونداری در جبهه شرقی است. ازاره هر دو بخش از بنا با سنگ‌های اسپراخون حفاظت و تزئین شده و نماهای خارجی و زیرزمین‌ها آجری است. مصالح به کار رفته در ساختمان شامل سنگ، آجر، گچ، آهک و چوب می‌باشد و آجر مصالح اصلی نما است و از عناصر معماری نئوکلاسیک مانند سنتوری و سرستون های کرنتین در جبهۀ غربی استفاده شده است.

نویسنده: شیما مقتدرزاده