زنان خاورمیانه و شمال آفریقا در حال بازپس‌گیری فضای عمومی

زنان خاورمیانه و شمال آفریقا در حال بازپس‌گیری فضای عمومی

مترجم: سودا میرزازاده اصل

در عصر حاضر، منطقه منا، که خاورمیانه و شمال آفریقا را شامل می شود، بیشترین میزان جنبش های اجتماعی را تجربه می کند که توسط زنان رهبری می شوند؛ اما، در این حوزه، تا رسیدن به برابری جنسیتی، فرسنگ ها فاصله پیش رو است: چرا که، بسیاری از مناطق و کشورهای توسعه یافته در سرتاسر جهان هنوز از نظر احقاق حقوق زنان و همچنین مشارکت زنان در حوزه های اقتصادی و سیاسی بسیار آهسته پیش می روند.   منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، ضعیف ترین عملکرد را از نظر مشارکت اقتصادی زنان و به ویژه مشارکت نیروی کار زن را دارا می باشد. نرخ مشارکت نیروی کار زنان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در حدود 20 درصد است. در حالی که میانگین جهانی، 50 درصد را نشان می دهد. زنان حاضر در سازمان ملل در مورد توانمندسازی سیاسی زنان، اذعان می کنند که این منطقه با 18 درصد مشارکت، کمترین میزان حضور زنان در پارلمان‌های ملی را دارد و همچنین میزان مشارکت در ارگان‌های دولتی-محلی نیز بسیار پایین است.  
بحران کووید-19 و پیامدهای اقتصادی آن نیز به شدت بر اشتغال زنان تأثیر گذاشته است و احتمالاً در ارتباط با تأثیرات موج‌ دار بحران‌ های جهانی ناشی از جنگ اوکراین نیز بر وضعیت آن ها دامن خواهد زد .با وجود چنین تصویر تلخی، جنبش‌های زنان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در حال بازپس گیری فضا هستند و  چنین می نماید که برابری جنسیتی را در دستور کار خویش قرار می‌ دهند. ظهور جنبش‌های زنان، نشان از نیاز مبرم به روایت‌های مختلفی دارد که از بی‌عدالتی قوانین تبعیض‌آمیز و شیوه‌های مرسوم مردسالارانه به دور است.
در فلسطین، جنبش هایی تحت رهبری زنان، خواسته بحق خود را مبنی بر داشتن سرزمین مادری آزاد فریاد می زنند. در تونس، به دنبال اجرای قوانین جدید، از جمله قانون جدید انتخاباتی که بر تبعیض جنسیتی دامن می زند، جنبش های فمینیستی خواستار برابری زنان و مردان در عرصه عمومی و سیاسی هستند. در ایران، در پی مرگ یک زن جوان به دست پلیس «امنیت اخلاقی»، فعالان زن تظاهرات گسترده ای را علیه رژیم و مقامات دولتی رهبری کردند.
اعتراضات عمدتاً در مناطق شهری رخ می‌دهد: شهرها به دلیل مشارکت سریعتر در روند جهانی‌ شدن، آوردگاه کلیدی تحولات اجتماعی و سیاسی هستند. در عین حال، از سر گیری جنبش‌های تحت رهبری زنان در منطقه می تواند باعث ایجاد احساس تبعیض ‌شود: همان فضاهایی که زنان در حال احیای آن هستند اغلب غیر دموکراتیک بوده و صد البته حساس به جنسیت نیستند. تفکیک جنسیتی در فضای شهری با کاهش حقوق زنان و مشارکت سیاسی آن ها به قشربندی جنسیتی کمک می کند و آن را تداوم می بخشد.

شهرنشینی و برابری جنسیتی در خاورمیانه و شمال آفریقا

نابرابری های شهری جنسیتی به ویژه در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا مشهود است. منا، شهری ترین منطقه در جهان در حال توسعه، پس از آمریکای لاتین می باشد که 66 درصد از جمعیت آن در شهرها زندگی می کنند. در این مناطق، زنان در مورد دسترسی و بهره‌برداری از فضاهای عمومی در بیشتر موارد با چالش‌های بی شماری مواجه هستند.
در چند سال اخیر، محققان توزیع و دسترسی به فضاهای عمومی را در شهرهایی که اکثریت مشخصی از جمعیت اسلامی دارند، بررسی کرده‌اند. در «سیاست تقوا» (2005)، «صبا محمود» در مورد نقش زنان در مساجد مصر تحقیق کرده است و «دبورا کاپچان» در «جنسیت در بازار» (2010) بر حضور زنان در بازارهای مراکش متمرکز شده است.
زنان به راستی در تاریخ اسلام در ایجاد شهرها و معماری آن ها نقش داشته اند. اگر بخواهیم از چند نفر نام ببریم، «فاطمه و مریم الفیهری» بنیانگذاران دانشگاه فاس یکی از برجسته ترین ها بوده اند و همچنین، «ماما هاتون» که بین سال های 1191 و 1201 امارات مستقر در ارزروم را بر عهده داشت، یک کاروانسرا، مسجد و یک پل در ترکان بنا می سازد. و «توران ملک سلطان»، دختر «منگجک» که حاکم ارزنجان بود، بیمارستان دیوریگی را در سال 1228 بنا کرد.
از دیگر سوی، زنان دائما در معرض آزار و اذیت کلامی و فیزیکی خشونت بار در فضاهای عمومی قرار دارند. «بارومیتر عربی» گزارش می دهد که آزار و اذیت جنسی-کلامی در مکان های عمومی در شهرهای خاورمیانه و شمال آفریقا بسیار گسترده است و همین امر، آزادی حرکت زنان را به صورت چشمگیری محدود می کند. زنان نیز به شدت در معرض خشونت جنسی قرار دارند. واضح است که با وجود چنین نگرانی های دائمی در مورد امنیت و رفاه، زنان امکان جابجایی و لذت از شهر را از دست می دهند و موقعیتشان در جامعه و شهر هر روز مجدود تر از روز قبل می گردد.
حضور و ارتباط زنان در فضاهای عمومی، اغلب تحت تأثیر نقش ها، الگوها و آموزه های سنتی است. شواهد موجود نشانگر این مهم هستند که تجربه زنان از حوزه عمومی با شیوه مردان متفاوت است. طیفی گسترده از قوانین اسلامی، ترازهای مختلفی از حضور و مشارکت دو جنس در فضاهای خانگی که فضای «خصوصی» تعریف می شود- و فراخانگی که فضایی «عمومی» است – را مفهوم‌سازی کرده و فضای دوم را معمولاً مختص مردان معرفی می کند.
تحقیقات نشان می دهد که مردسالاری و آداب و رسوم محافظه کارانه نقش اساسی در محدود کردن زنان به فضای خانه دارد. «قانون احوال شخصیه» در بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا می تواند در محدود کردن آزادی حرکت زنان نقش داشته باشد و راه های گریزی نیز برای همسران و یا اقوام مرد آن ها در خصوص ادعای حق برای تصمیم گیری به جای زنانشان فراهم آورد.
در حالی که زنان در بازپس گیری فضاهای متعلق به خودشان، در حال پیشروی هستند، مشارکت سیاسی و اقتصادی آن ها در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا به طرز نگران کننده ای پایین است. اگرچه مشارکت سیاسی آن ها در منطقه اخیراً از مرز 10 درصد فراتر رفته است، به احتمال زیاد به دلیل تصویب سهمیه جنسیتی در پی بهار عربی، موانع بر سر راه مشارکت سیاسی زنان همچنان وجود خواهد داشت که درگیری ها، خشونت مبتنی بر جنسیت، و قوانین مردسالارانه و بازدارنده از جمله این موانع می باشند.  

راه پیش رو

بسیاری از الگوها و آموزه های محلی و سنتی متعلق به زنان منطقه نشان می دهد که چگونه می توان تغییر ایجاد کرد و یک فضا را دوباره باز تعریف کرد.
در مصر، روستاهای مختص زنان – که توسط دولت طراحی و اجزا شده اند،مجموعه‌ای از خانه‌ها و زمین ها را شامل می شود که با دو ساعت فاصله از شهر اسوان قابل دسترسی است. بسیاری از زنان بیوه یا مطلقه روستا اغلب تنها سرپرستان خانواده های خود هستند. به هر یک از زنان؛ زمین و خانه اختصاص داده شده است. وام مسکن برای خانه های زنان در این منطقه، تقریباً 80 درصد کمتر از سایر نقاط کشور بوده است.
همچنین شهر دمیتای مصر، به دلیل پیشرفت چشمگیری که در ارائه فرصت های یادگیری مادام العمر برای ساکنانش، از جمله توانمندسازی زنان داشته است، در سال 2021، جایزه یونسکو را دریافت کرد. این جایزه همراه با مشارکت شهر در برنامه «شهرهای ایمن» که توسط زنان سازمان ملل اجرا می‌شود به دست آمد، برنامه‌ای که قصد دارد زنان را با ایجاد فضاهای عمومی شهری امن و قابل دسترس مختص آن ها، توانمند سازد.
فمدینا، در تونس، نمونه دیگری از باز تعریف کردن فضاهای عمومی جهت پاسخگویی به مطالبات مختلف شهروندان زن و مرد است. این پروژه با محوریت جنسیت که توسط Cities Alliance  و شهرداری تونس اجرا شد، فضاهای تاریخی عمومی را با مشارکت دادن زنان در فرآیندهای برنامه ریزی برای تغییر شکل مرکز شهر بازسازی کرد. زنان، از جمله آن هایی که بیشتر به حاشیه رانده شده‌اند، قدرت یافتند تا دیدگاه‌های خود را به روی میز بیاورند و به تصمیم‌گیری جمعی کمک کنند.
در لبنان، جایی که جنبش‌های فمینیستی از لحاظ تاریخی بسیار پرطرفدار بوده‌اند، سارا ریچانی و وسام کیبی، دو هنرمند جوان، خیابان‌ها را با نقاشی‌های دیواری خود بازپس می‌گیرند. همتایان زن این دو هنرمند، خواهان احقاق حقوقشان همانند سایر هنرمندان مرد هستند.
زنان در سوریه، ایران، مصر، مراکش و یمن که از حقوق حقه خود آگاه هستند، تلاش‌های سازمان‌یافته‌ای را برای احقاق حقوق شان، از جمله ورود به عرصه سیاسی از طریق تضمین سهمیه زنان در مجلس و پارلمان، انجام می‌دهند.
فضاهای عمومی هوشمند  و در هم تنیده هستند، آن ها نقش خود را ایفا کرده و بر شرایط زنان و نحوه تجربه آنها از فضا تأثیر می‌گذارند: به عنوان مثال، یک مجموعه سهل الوصول و کارآمد برای کودکان می‌تواند زنان را به طرق بی‌شماری توانمند سازد و میزانی از بار آن ها را در خصوص مراقبت از کودکان بکاهد. چنین اقدامی، توسط موسسه خیریه «دوستان»، که یک موسسه خیریه ایرانی است انجام شده است. این موسسه در حال طراحی فضاهای آموزشی برای زنان و کودکان معلول در شهر بوشهر است. یک مرکز آموزشی که بتواند نیازهای خاص زنان را برآورده کند و همچنین فراگیر و در دسترس باشد.
چالش‌ها بسیار هستند، اما ظهور جنبش‌های زنان و صداهای فمینیستی برای احیای فضاهای شهری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نشانه عمیقی از تغییرات بسیار مورد نیاز برای ایجاد جوامع فراگیر و عادلانه است.
جنبش های مردمی و اقدامات جمعی از پایین به بالا برای ایجاد و بازیابی فضاهای فراگیر برای زنان در حال گسترش است، تجربیات و اقداماتی ایجاد می کند که روابط نامتعادل قدرت را زیر سوال می برد و از برنامه ریزی شهری به عنوان ابزاری برای نمایان کردن نابرابری ها استفاده می کند. تنها از طریق یک رویکرد جامع، متقاطع، فراگیر و حساس به جنسیت در برنامه ریزی شهری، می توان به چالش های پیش روی زنان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا پرداخت و راه حل هایی را شناسایی کرد.