شاطیر گونبزی – اونودولموش تاریخ

شاطیر گونبزی – اونودولموش تاریخ – بیناسی اردبیلدن 8.5 کیلومتر آرا آچاندا «سوما» کندی اردبیلین اطراف کندلریندن ساییلان بیر یئرده دیر، اوْنا «ائردی» و سوما کندی‌نین کؤوشه‌نینده یئرلشمیش بیر بینا دا دئمک اوْلار. دؤره وری چکیلمیش دۆز و هامار اکره یئرلرله دوْلودور. ائله بو شوْخوملوقلار ایللر بوْیو کندلی‌لرین اکین یئرلری اؤزه‌للیک له یئرآلما و چوغوندور اکه‌ره‌سی اوْلموشدور. بینانین چئوره سی و اوْندان آرالی تاریخسئل و تؤکمه تپه لرله دوْلودور. تپه لرین چوْخو ایسلامدان اؤنجه یه و «اشکانلی» دؤورۆنه قاییدیر. بینادان بیر آز اوزاق اردبیل طرفیندن اوْنا یئتیشمه‌میش بیر ائنلی یاستی تپه ده گؤرسنیر تپه نی چوْخ یئرلردن سؤکۆب، دلیک – دئشیک ائدیب لر، اطرافیندا سینیق – سینیق بارداقلار، کۆزه‌لر و ساخسی لار دا گؤرسه نیر. چوْخ چاغلار تپه نی و شاطیر گۆنبزی نین ایچین و اوْنون اطرافین قازیرلار اوْرادان نه اشیالار چیخدیغی بللی دئییل آنجاق اطرافی و ایچه‌ریسی سینیق ساسخی لارلا دوْلو اوْلور. ساسخی لارین اکثری رنگی ساری، قیرمیزی و بعضی سینین اۆزری قارا یانیق سوواق کیمی دیر.
شاطیر گۆنبزی بیناسینین یاخینلیغینا گلنده آشاغا تیکینتیسی یعنی زئرزمییه بنزه‌ین بؤلۆمۆنۆن قورولوشو، دؤرد گؤز یا دؤرد باجاسی وار یعنی دؤرد جغرافییای یؤن‌لر«قوزئی، گۆنئی، دوْغو و باتی»نی گؤسته ریر. دوْکتور «رضا زرگری» بئله دئییر کی: اوْرا بیر سو ایلاهه سینه منسوب اوْلان معبد دیر بینانین قاپیسی اردبیل شهری نین اوْرتاسی یعنی «شیخ صفی» تۆربه سینه دوْغرو باخیر.بینانین آشاغاسی ایسلام دان اؤنجه یه قاییدیر آنجاق اۆست طرفی «ایلخانلی» دؤورۆنه عایید دیر.
اردبیل شهرینده قدیم یاشلی کیشی لر و حتتا سوما کندی نین قوْجالاری بئله دئییرلر کی: اسکی زامانلار شاطیر گۆنبزی نین ایچیندن «شیخ صفی» تۆربه سینه و حتتا «شیخ کهلرانا» یئر آلتی یوْللار وارمیش. بو یوْللار ایندی باغلانیلیب دیر اوْ دئییردی من اوشاق ایدیم هله اوْ بینا آیاق اۆسته اؤز صلابتینی قوْروموشدور. اردبیله 1375-اینجی ایلده زلزله گلنده اوْنون اۆست بؤلۆمۆنۆن چوْخ تیکینتی سی اوچدو، اسکی زامانلار بیر کتیبه قاپی سینین اۆستۆنده واریمیش ایندی ده کتیبه نین یئری بوْشلوق گؤرسه‌نیر. قوْجا دئییردی: شوروی مامورلاری بیر نئچه دفعه اوْرانی اوچورتماق ایسته‌ییردیلر بیر ایکی یئرینده سؤکمۆشدۆلر آنجاق اوْرانین سؤکمه ییندن داها واز کئچدیلر.
اۆستۆ اوچورولموش کرپیجلی بینا هنده‌سی شکیلینده مئعمارلیق باخیمیندان آذربایجاندا مرسوم اوْلان ال تیکینتی لرین دن دیر کی بونا بنزه ین بینالاردان 8-اینجی قرن ده زنگان شهری نین «سلطانیه» سینده «چلبی اوْغلو» مقبره سینی آد آپارماق اوْلار. شاطیر گۆنبزی بیناسی نین زئرزمییه اوْخشار آشاغا بؤلۆمۆ، داش قیریغی و اهک مالاتی ایلا دۆزه لمیشدیر سوْنرالار مرممت اۆچۆن ائله همن آشاغاسینی اۆچ مرتبه لی بؤیۆک داش تیکه سی و آغ سیمان‌لا جورلاییب لار. آنجاق بو ایش کیفییت سیز و بینانین آشاغا اۆست بؤلۆمۆنۆ بیر بیریندن آییریب و مئعمارلیق گؤزللییینی آلیب دیر. شاطیر گۆنبزی نین گیریش طرفینه باخاندا، قاپیسی یئردن اۆستلۆک گؤرسه‌نیر کی بو قوْنو اسکی زامانلار اوْنون بئش یا آلتی پیلله یئمه یینی گؤستریر. بینایا نقدر یاخینلاشدیقجا اوْنون هئیبتینی و اوجالیغینی دویورسان. اوزاقدان دا باخاندا اوجالیغی و دوروشوغو گئندن – گئنه گؤزه چارپیر. یایین قیزمار ایستی سینده ایچه‌ری فضاسینا گیرنده سرینلییی چوْخ ماراغلی گلیر.شاطیر گۆنبزی بیناسی‌نین ندن تیکیلمه سی و اوْرادان نه ایشلر اۆچۆن یارارلانماسی هله ده چوخلارینا بللی اوْلماییب آنجاق تیکینتیسی ایسلام دان اؤنجه یه قاییدان بو بینا دان بئله گلیر کی بیر آیینی دب و مراسیم اۆچۆن فایدالانیرمیشلار. چوْخلاری ائله بو بینانی قدیم «اردبیل خییوْ» یوْلونون قیراغیندا تیکیلمیش کیمی دئییرلر قاپیسی نین قاباغینا باخدیقجا ائنسیز قدیم توْرپاق یوْلو دا گؤرسه نیر، آنجاق ایندی محو اوْلونموش کیمی دیر.
شاطیر و شاطیرچیلیق سؤزجۆیۆنۆ آچیقلاساق ایندیکی آنلامدا کی چؤره‌ک خانا شاطیرچیلیق مفهومونو داشیمیر. کئچمیش چاغلاردا شاطیرین اؤزۆنه عایید باشقا آنلامی و پئشه سی وارمیش. اصلی و کرم داستانلاریندا شاطیر سؤزجۆیۆندن چوْخلو سؤزلر گئدیر. صفوی لر دؤورۆنده شاطیر سئچمک آیینی یا دبی ده وارمیش. بو مینوالدا کی اسکی چاغلار بللی بیر مسافه نظرده آلینیرمیش و شهرین ان زیرنگ و سۆرعتلی لری آخشاما کیمی اوْ مسافه نی قاچیب قاییتمالی ایمیشلار. بو یاریشدا هامییا غالیب گلن و اوغور قازانان، پادیشاه درباری نین شاطیری سئچیلیرمیش. شاطیرلارین گؤره‌ولری اؤنملی خبرلری بللی اوْلان و ایسته نیلن یئرلره در حال چاتدیرماق میش.
آدینی چکدیییمیز بو بینا مئهر آیی نین 1381- اینجی ایلینده “6189” نۆمره سی ایله میللی ثبته یئتیریلیب آنجاق ایللر دیر بیر اونودولموش تاریخ کیمی اردبیلین اطراف کؤوشنلرینده ییه‌سیز و کیمسه سیز بوراخیلیب، بو گؤزه‌للیکده بینانی دینله ین یوْخدور بلکه ده اوْنو بیر تاریخ لکه سی کیمی گؤرۆرلر کی ایللر دیر سس‌سیز – سمیرسیز قیرمیزی کرپیجلرینه قار، یاغیش و شاختا آمانسیزجا یئریکله ییر. سانکی بو تیکینتی سرت دوْغا و آجیماز اینسانلارلا دؤیۆشمک ده دیر.
«سعید صادقی فر»