قونقای تبریز | اولین تراموای شهری ایران

قونقا یک لغت روسی به معنای تراموای شهری است. این وسیله را در داخل شهر، تراموا و در خارج شهر ترن می نامیدند. اولین قونقا یا همان تراموای در جهان در سال 1827 میلادی در اروپای مرکزی در اتریش و همزمان در روسیه بکار افتاد و سپس در دنیا متداول گردید. در ایران نيز براي اولین بار در تبریز در سال 1280 شمسی ترامواي شهري بکار گرفته شد.
قونقای تبریز قبل از اینکه به صورت مسافربری درآید به صورت واگنهای شبیه حمل زغال در معادن زغال سنگ که ریل های واگن کم عرض (تقریباً 80 سانتی متر) بود جهت خاک برداری شهر تبریز بکار گرفته شد. این مسیر از چهار راه منصور تا باغ گلستان و به روایتی تا نصف راه کنونی ادامه داشت ولی مسیر مسافربری قونقا از ایستگاه راه آهن شروع و تا میدان قونقای فعلی بود.
قونقا برای اولین بار در تبریز به کار انداخته شده و سپس در تهران و در بقیه شهرها راه آهن شهری (تراموای) از نوع ابتدایی بوجود آمد. بنابه روایتی از سالمندان و راویان قدیم، نقل شده كه در اوایل راه اندازی قونقا از اسبهای نژاد ولادیمیر روسی و بعد از جنگ جهانی اول از اسبهای مجاری، که در تبریز باقی مانده بودند، براي قونقا استفاده می شد که از نظر قدرت و ساختار فیزیکی نسبت به سایر نژاد اسبها درشت و قوی هیکل بودند و گاها از یک راس اسب مجاری به جای دو راس اسب ایرانی استفاده می شد کنند. برای تربیت کردن اسبها، آنها را ابتدا به واگن خالی می بستند و مدت یکی دو ماه دنبال قونقا راه می رفت تا به آهنگ حرکت عادت کند و وقتی اسب مسن را از خدمت معاف کردند اسب تربیت شده را به جای آن قرار می دادند. همچنین برای نگهداری اسبها طویله اصلی در حوالی میدان قونقا واقع بود و طویله فرعی در نزدیکی ایستگاه (واغزال) قرار داشت.
اغلب سالمندانی که آن دوران را بیاد دارند نقل کرده اند كه مسافرین قونقا از طبقات مختلف مردم تشکیل می یافت ولی بیشترین آنها کارمندان راه آهن، کارمندان گمرگ، اهالی شام غازان، قراملک، خطیب و آخونی، و لاله بود. البته به علت کرایه آن (یک عباسی) هر کسی را توان استفاده از این وسیله را نبود لذا اغلب افراد متمول از این وسیله استفاده می نمود. البته در اوایل فقط کارمندان راه آهن از آن استفاده می کردند ولی بعدها به صورت آزاد درآمد.
هنگام رسیدن به ایستگاه، راننده قونقا زنگ مخصوصی داشت که آن را به صدا در می آورد و از مسافران سوال می کرد: آیا کسی پیاده می شود یا نه؟ در ضمن وقتی قونقا می ایستاد و مسافرین پیاده می شدند، تا آغاز حرکت بعدی راننده جلو اسبها را در دست گرفته و چندین بار این طرف و آن طرف می برد تا اسبها سرما نخورد.

توپراق : تصاویر زیر، بخشی از آرشیو اختصاصی استاد محمد جدید الاسلام از قونقای تبریز است.

مقاله: ایوب نیک نام