معماری سنتی و معاصر شهر اردبیل و حس تعلق مکانی

نویسنده: بهرام جعفری

شهر اردبیل همانطوری که قبلتر اشاره شد در پاره ی منابع با قدمت بیش از 0 هزار ساله شهرنشینی یکی از اولین مکانهای شهرنشینی در فالت ایران بوده است و این مورد باعث شده که گنجینه از اثار باستانی و هنری و معماری و خصوصا هویت ها و فرهنگ های بومی مختص این شهر در دل آن انباشته باشد در خصوص این قدمت و گنجینه همین بس که جمعه مسجد اردبیل پا به پا مساجدی مانند تاریخانه دامغان و مسجد امام اصفهان به عنوان یکی از پرستشگاه های کهن ایرانی در شهر اردبیل که پس از ورود اسالم به این کشور تغییر کاربری اتشکده به مسجد را شاهد بوده اند می باشد مدنظر تواند که موجد وجود تاریخی بیش از دو هزار سال در همین بنا را میتوان اشاره نمود که در کشور ایران یکی از بی نظیرترین موارد قابل اشاره میباشند.

بنا به توضیحی که در مورد نام و قدمت شهر آورده شده است، قدمت اردبیل و وجه تسمیه آن فراتر از اعصاری می رود که کالبد شناخته شده شهر شکل گرفته است، چرا که تاریخچه و قدمت اردبیل و یا هر شهر دیگر، باید در جغرافیای آن جست و جو شود. اردبیل در دامنه کوه ساواالن، زادگاه زرتشت و حداقل محل تقریر و تحریر اوستا قرار دارد و از سوی دیگر نام شهر مرکب از دو واژه “آرتا” به معنای مقدس و ” ویل ” یا “بیل” به معنای مکان و جمعا مکان مقدس است، پس قدمت شهر فراتر از دورانی می رود که نامی از این شهر در داستان ویس و رامین ادبیات داستانی اشکانیان ذکر شده است.

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اردبیل هم در دفترچه راهنمای توریستی چنین بیان می کند: نام اردبیل برای نخستین بار در لوحه های گلی سومریان در پنج هزار سال پیش به صورت آرتا ثبت شده است. )امیری، 8300 ،833 )پس قداست مکانی شهر اردبیل در بافت معماری آن نیز میبایستی نمایش داده شده باشد که بواقع همچنین است و شارع و دسترسی اصلی و هسته اولیه شهر همواره از بنای جمعه مسجد فعلی شروع شده و یا حول آن گشته است و پس از گذر از راسته بازار و گذار از کنار بقعه شیخ صفی الدین اردبیل به سمت شهر تبریز ادامه داشته است و این موجد طراحی معمارانه ی بوده که با احترام به اقلیم همواره مناسبات و مکانهای مقدس در آن مورد توجه بوده اند که در نهایت و پس از تشکیل سه گانه مولفه های شهر اسالمی یعنی توالی جایگاه مذهبی،
اقتصادی و حکومتی میباشد.

هسته اولیه شهر در طول تاریخ طویل این شهر همواره متحمل ضرباتی سهمگین چه طبیعی و چه تخریبات انسانی شامل حمالت بیگانگان و اشتباهات حکومتی بوده است ولی به جرات میتوان طبق تصویر هسته مرکزی را مکانی مابین سه مولفه های مکان مذهبی و اقتصادی و حکومتی دانست:
اگرچه شکل گیری شهر بر اساس یک سلسله عوامل و قواعد خاص از قبیل طبیعی و سیاسی و اقتصادی است اما ظهور شرا یط برای سامان بخشی آن برخاسته از حوادثی است که گاهی به دنبال بنا و توسعه شهر به ظاهر فراموش میشوند. در مورد اردبیل نیز این وضع مصداق دارد، به طوری که حمله اقوام خزر از سمت شمال موجب شده تا در این منطقه یک محدوده استحکامی – دفاعی ایجاد شود و طبعا هر گونه امر تدافعی و برقراری امنیت نیازمند تامین اسباب و آذوقه اولیه بود که باید در مواقع محاصره و هجوم بیگانگان در دسترس نیروی مدافع باشد. اردبیل با برخورداری از منابع آب – که عمدتا از طریق رودخانه بالیق لی و باغمیشه و نهر های انشعابی از آنها فراهم میشد – استعداد آن ضرورت را داشته است. به عالوه در زمان جنگ، این مردم – در قالب سپاه و نیروی رزمی _ هستند که جان فشانی می کنند وگرنه حاکمان و بزرگان حکومتی اکثرا فکر اسایش و حفظ حکومت و بهره گیری از نعمات آن هستند. لذا به موازات هدف تامین آذوقه، آب و هوای ییالقی و طراوت منظره و چشم انداز نیز برای حاکمان، مولفه مهمی در نظر گرفته می شد که اردبیل این ویژگی ها را از ابتدا دارا بوده است بنابراین هسته اولیه شهر میان
دو رود و توام با بنای بزرگ ارگ حکومتی – که نارین قلعه معروف است شکل میگرد وجود آتشکده در محل بنای جمعه مسجد نیز نشانگر موضع اعتقادی و دیانت حاکمان و مردم وقت بوده است. )امیری، 8300 ،833 ،)دز نقشه زیر که از اولین دوران مدون تاریخ اردبیل در دست است میتوان قداست بنای جمعه مسجد که در باالترین قسمت و بصورت یکه و یگانه نگه داشته شده است و اهمیت شهر با توجه به مناطق مهم که هایهویت کالبدی و فرهنگی شهر لحاظ میشدند و همچنین بنای باال قلعه)نارین قلعه( و مجموعه بقعه شیخ سفی و راسته بازار و وجود دیوار های دفاعی در کنار اماکن حساس و ورودی و خروجی شهر بوضوح مشاهده کرد
بافت سنتی اردبیل، قبل از رسوخ مدرنیته در شریانهای شهری که کامال ارگانیک و در امتداد سه بخش مهم شهری، مذهبی، اقتصادی و حکومتی بوده و بقعه شیخ صفی یکی از ارکان آن بشمار می آمده است؛ اما اکنون بجز گوشه کنارهای کوچه های سنتی که بیشتر به عنوان بافت فرسوده در کالبد شهری مدنظر میباشند پیکره ی نمادین سنتی و بومی خود را از دست داده است و نقش صلیب وار مدرنیته بر پیکره آن بوضوح قابل مشاهده است. این تصویر در مقایسه با شرایط کنونی بیانگر این است که بافت شهری حاضر در بند کمر بندی های اول دوم سوم و طبق الفبای معماری شهری غربی جای گرفته است.

شهر اردبیل و وضعیت موجود بافت شهری خصوصا نمای شهری

همانطور در مطالب پیشین عنوان گردید بافت شهری اردبیل سنتی بمثابه بیشتر شهرهای سنتی کشورمان دارای بافتی ارگانیک و دارای خالقیت های در خصوص مبارزه و عواملبا دمسازی اقلیم بوده است که در مواردی به نمونه و انحصارا عنوان دارای عناصری خاص معماری خود میباشد که در دیگر مناطق کشور قابل مشاهده نیستند خصوصا عناوینی مانند طنبی، باال خانه، محور های قرارگیری خاص شهر و … ولی در زمانه کنونی و پس از انقالبات صنعتی و بین المللی و وقوع هشت سال جنگ تحمیلی دفاع مقدس و بالیای طبیعی بیشمار متاسفانه این نقش حکومت و شهروند است که بیشترین صدمه و جریحه را بر پیکره شهر وارد کرده است.

اردبیل شهر خیابان اولین در خورشیدی 8303 سال به اجرا مرحله در نقشه و آمده آن بمثابه بیشتر شهرهای که دور دوره پهلوی اول شاهد تغیراتی بودند تصویب چنان ، شد که تبریز دروازه به خط مستقیم به و گردد وصل استارا دروزاه از ” قاپوسی تاوار ” تا ” قاباغی زنجیر ” شود باز (فعلی خمینی امام) پهلوی بنام وسیعی خیابان و این در شرایطی بود این مسیر قبل از ورود مدرنیته به دست حکومت پهلوی اول به این مکان دارای بافتی کامال زنده و طبیعی که بدست تجربه های هزاران ساله زندگی انسان محورانه خلق، حفظ و احیا شده بود. پس از آن ملی باغ خیابان در قلعه نارین غرب سمت شهر ارگ) ( گردید احداث که محل آن زاری بیشه بود که یم خوانده باغی حصاری شد و در مربوط هوایی عکس به شده تهیه . نقشهاست تشخیص قابل خورسیدی 8333 سال در نشان 8300 سال می دهد که دیگری خیابان در جهت غربی شمال به شرقی جنوب در جهت خلخال، و شهر مشگین های دروازه
یکاشان بهشتی، خیابان) شاه خیابان ( منطبق و شهر قدیمی بافت دور مدوری خیابان و بر مسیر گردید احداث موجود جویی که از قاپو عالی میدان نموده عبور قلعه نارین مقابل را به متصل بهشتی خیابان می نمود.

امروزه با اردبیل شدن استان در شهرداری و سازی شهر و مسکن سارمان و گرفته صورت زیادی اقدامات شهر توسعه با مهندسی نظام های استاندارد به و نموده کامل نظارت شهر های ساز و ساخت با مدرن مصالح از … و بتون و آهن ،میلگرد قبیل مبادرت به نموده وساز ساخت اس ت ودر است شده احداث زیادی های پاساز و طبقه نچندی هایی ساختمان تجاری و شهری مراکز و در اخیر سالهای نی ز با و جمعیت افزایش و شهری سطح گسترش پس از اردبیل شهر تفصیلی طرح تدوین به نیز شهر کالن عنوان .است گردیده اعالن در امر این راستای نیز شهرداری با متعددی شهری هایفضا ایجاد از راه پیاده قبیل ها تجمع فضاهای و شهیدگاه و شورابیل منطقه مانند مردمی و میدان عالی قاپو اردبیل شهر به دولت و مردمی اجتماعات جهت محلی عنوان نیز با سعی مسکن های تعاونی تشکیل در حل است نموده مسکن حرانب که دولت کارکنان های شهرک از کارگران فرهنگیان قبیل .است گرفته انجام و مبادرت دولتی کارکنان سایر و کارخانجات با همچنان شهر این متاسفانه ولی سازی شهر پیشرفتهای این همه وجود از و معمارانه سازی شهر بحث نبود در خدمت حل بدون و تکراری طرحهای همان کماکان و نکرده عمل نشین شهر مردم مشکل بن بنحوی فقط و اجتماعی و فرهنگی مایه در جهت بدون است گشته ارائه غربی مدرن های سبک اثبات شک معماری مدرن سبکهای توان و جایگاه توان نمی به و خود نوبت در ولی کرد کتمان ویا بود غافل خودشان جایگاه یک ایرانی معماری که شهری برای در و بنا ایران یا میکند طراحی شهری فضای احترام باید مکاتب همان بزرگ معماران بمشابه به های روش و اصول همان و فرهنگی و اجتماعی شرایط ،اقلیم ،کننده مصرف خویش معماری را پیش رو طب گیرند ور گدار آندره معروف معمار مثال با لسان ایران ادب و شعر فخر برای یادبودی بنای طراحی
شیرازی حافظ الغیب نه تنها از و مصالح یا بلکه است نکرده استفاده بنا طراحی برای غربی خاص فنون هنر ایرانی معماری و را در جهت احترام و ستودن به شیرازی حافظ بنا صاحب را به احسنت نحو به اجرا در کامال بنای و است اورده در حافظ قامت و شآن است نهاده بنا شیرازی از این رو اردبیل شهر در حالی که کرد عنوان باید با تاریخی غنی از هنر معماری هویت و قدمت و در هر ،میباشد عملکردی یک باید چرا اردبیلی معماری ار یک اندیشه و درک بدون و تکراری بصورت آنهم غربی معماری سبک در و مفاهیم خصوص بن مایه ها مبانی و نظری خاص آن که مصرف و پرداز نظریه مختص کن خاصی دگانن با نیاز و تفکر ،فرهنگ متفاوت های باشد?

شهر اردبیل و بافت سنتی موجود و از بین رفته

همانگونه که در مطالب قبلتر عنوان شد شهر اردبیل با توجه به پیشینه خود در دوران کنونی متاسفانه متحمل ضرباتی سهمگین شده است ولی همچنان با توجه به انباشته ها و دارایی های مادی و معنوی خود همواره می تواند امیدوار به بازگشت به دوران طالیی خویش باشد شهر سنتی که از ریشه های خویش که با عنصر نمادینی مانند مسجد جمعه ابشخور بوده و به تنه اقتصادی خویش با عنصر نمادین بازار قد برافراشته و به حیات خویش جانی مستحکم بخشیده است و در نهایت و با عصاره حکومتی به عنوان مجموعه شیخ صفی خود را به جهانیان معرفی کرده است دیگر آن رونق و طراوت سابق را ندارد . اجرای پروژه های پیاده محور که در دوران فعلی به عنوان یکی از سیاستهای شهرداری اردبیل دیده میشود می تواند به جریانی جدید بر عنوان شریانهای حیاتی شهری عنوان گردد استفاده از پتانسیل های موجود که ترافیک انسانی خصوصا گردشگران داخلی خارجی یکی از آنها میباشد که خود پسامدی بر وجود عناصر هویتی و فرهنگی و تاریخی و کالبدی شهر اردبیل میباشد که باز هم همان انباشته یاست که در دل این شهر جای دارد.

پیکره ی داغ دار شهر اردبیل که به دست صلیب حکومتی بمثابه خیل عظیمی از دیگر شهرهای سنتی پاره پاره شده و عناصر کالبدی جدای از هم همچنان به حیات خویش، ولی نه مثابه قبل خود، ادامه میدهد به قطع یقین باز هم می تواند نفسی تازه کرده و با اتکای به علوم محیطی و طراحی بروز قامت راست کرده و ادامه روی پیشینیان خویش باشد. وجود منابع غنی محیطی و کالبدی در بافت شهری اردبیل هر چند با از دست دادن پاره های تن خویش همچنان می تواند به عنوان یکی از شهرهای سنتی و دارای قابلیت پیشرفت به کمک هنر طراحی شهری و معماری عنوان گردد، می تواند موجودیتی بالقوه و در استانه فعلیت معرفی گردد