نقشه دارالسلطنه تبريز

نقشه دارالسلطنه تبریز يكي از معتبرترين نقشه‌هايي است كه از شهر تبريز تهيه شده است.
نقشه دارالسلطنه به امر وليعهد، مظفرالدين ميرزا به اهتمام عباس خان سرتيپ و رئيس مدرسه دولتي تبريز (مدرسه دارالفنون)، و محمد ميرزا مهندس و محمدرضا مهندس، در دوازدهم شهر شعبان المعظم سال 1297 ق [1880 م] در تبريز ترسيم شده و در دارالطباع كربلايي اسد آقا به سال 1311 هـ. ق. [1894 م.] به طبع رسيده است. در ذيل عنوان نقشه، نقشه دارالسلطنه تبريز، به خط ثلث چنين نگاشته شده است.
«حسب‌الامر قدر قدرت حضرت فلك رفعت اقدس امجد رفع والا وليعهد روحي فدا با اهتمام مقر ب الخاقان ميرزا عباس خان سرتيپ و رئيس مدرسه دولتي تبريز اميرزاده محمد ميرزا مهندس و معلم رياضي رقم خانه زاد، آن مبارك آستان محمدرضا مهندسي نايب آجودان باشي سركاراتي ابن حسنعلي خان سرهنگ قراجه داغي» و در ذيل همين جمله با خط نستعليق جمله زير ذكر شده است:
«عرض دارالسلطنه تبريز از خط استوا سي و هفت درجه و پنجاه و شش دقيقه است و طول آن از خط نصف‌النهار پاريس چهل و دو درجه و بيست و شش دقيقه است. طول ايام تبريز پانزده ساعت و چهل دقيقه است. اتمام پذيرفت به تاريخ دوازدهم شهر شعبان المعظم سنه 1297.»
نقشه دارالسلطنه تبريز يكي از مدرن‌ترين نقشه‌هاي قديمي تهيه شده در ايران محسوب مي‌شود. درست است كه نقشه تره‌زل- فابويه با قدمت حدود 82 سال جلوتر از نقشه دارالسلطنه تبريز به دست هيئت فرانسوي با دستگاه‌هاي مدرن نقشه برداري تهيه شده است، ولي نقشه دارالسلطنه تبريز از مواردي خاص حائز اهميت است.
اولا با شروع تهيه نقشه دارالسلطنه تبريز مي‌توان گفت كه نقشه برداري مدرن در ايران آغاز مي‌شود و نقطه قابل توجه اين است كه اين نقشه توسط ايرانيان تحصيل كرده در مدرسه دارالفنون تهران كه با شيوه نقشه برداري غربي آشنايي كامل داشته‌اند، انجام گرفته است.
ثانياً، رويكرد به نقشه و نمادشناسي آن تا حدودي برگرفته از فرهنگ ايراني است. اين نماد شناسي از كادر بندي نقشه و خطوط استفاده شده در آن (نستعليق- ثلث) و حتي جهت يابي آن (تأكيد اصلي به طرف قبله) كاملا آشكار است.
طراحان اصلي نقشه، محمدرضا مهندسي و سرهنگ قراجه داغي، خود دانش آموختگان مدرسه داالفنون تهران بودند و به احتمال زياد تأسيس مدرسه دارالفنون تبريز و تدريس در آنجا نقش به سزايي داشته‌اند.

شرح توصيفي نقشه

نقشه قراجه داغي كه به نقشه دارالسلطنه تبریز نيز مشهور است، شايد كاملترين نقشه‌اي باشد كه تا اواخر دوره قاجار از شهر تبريز تهيه شده است. اين نقشه، كه تماماً توسط ايرانيان تحصيل كرده «مدرسه دارالفنون تهران و تبريز» تهيه شده، ادامه شيوه‌اي در نقشه كشي است كه در نقشه سيل تبريز براي اولين بار تحصيل كردگان ايراني خارج از كشور آن را بنياد نهاده بودند. در اين نقشه، براي اولين بار مفهوم امروزي توپوگرافي به كار گرفته شده است. علائم گرافيكي، با گستردگي چشمگيري موضوعات متفاوتي را پوشش داده‌اند. در اين نقشه، براي نخستين بار براي تفكيك متنهاي نوشتاري، از چند نوع خط فارسي استفاده شده است. نيز براي نخستين بار، نقشه محله‌ها با تأكيد بر مرز بين آنها مشخص شده است. در اين نقشه، براي نشان دادن محله‌ها، تفاوت محلات با زير محله‌ها (محله‌هاي فرعي) از تفاوت ابعاد نوشته سود برده‌اند. مثلاً، چرنداب، ليل آباد و اهراب، زير محله‌هاي محله مهادمهين‌اند كه ابعاد حروف نوشته آنها نسبت به حروف كلمه مهادمهين كوچكتر است. همچنين، نقشه بازار به دقت و با مشخص كردن كليه سراها و تيمچه‌هاي آن ترسيم شده است. در صورت ناديده انگاشتن نقشه سيل تبريز كه در واقع نقشه همه شهر تبريز نيست، اين اولين نقشه‌اي است كه بعد از نابودي باروي نجف قلي خاني ترسيم شده است. ولي، دقت ترسيم محله‌هاي خارج از بارو با محله‌هاي داخل آن تفاوتي ندارد. در اين نقشه براي اولين بار نام ميدانهاي محله‌اي و زير محله‌اي، همچون ميدان چوپور، نيز برده شده است.
به اعتبار وجود حجم بالاي اطلاعات در متن نقشه، به جرأت مي‌توان نقشه دارالسلطنه تبريز را كتابي تصويري ناميد كه مطالعه جدي آن نه تنها مستلزم صرف دقت زياد است، بلكه محتاج روش‌هاي ابداعي نيز هست. به همين دليل، نقشه دارالسلطنه در اين مطالعه به عنوان نقشه مبنا براي بررسي تاريخ شهر تبريز معرفي شده با بهره گيري از ترفندهاي رايانه‌اي سعي شده با لايه بندي كردن اين نقشه، امكان مطالعه عميق و استنتاج مطالب جديد توسط پژوهشگران فراهم آيد.

ـ مشخصات عمومي نقشه

نقشه دارالسلطنه تبریز از قديمي‌ترين نقشه‌هاي تبريز است، كه به دست گروه نقشه برداران ايراني ترسيم شده است. نقشه بر روي كاغذي به ابعاد 970× 756 سانتيمتر به صورت چاپ سنگي به طبع رسيده كه كادر بندي آن حدود 5 سانتيمتر از طرفين كادر اصلي فاصله دارد و از سمت راست آن قسمتي از نقشه (قبرستان) از كادر اصلي بيرون زده است. اين نقشه در سال 1370 هجري شمسي (1992 ميلادي) در مؤسسه جغرافيايي و كارتوگرافي سحاب روي كاغذي به ابعاد 926×1117 سانتيمتر به صورت افست چاپ و تكثير شده است.