نگاهی نو به معماری خانه های تبریز

در گذشته نه چندان دور، اکثر خانه های ایران از دو بخش بیرونی و اندرونی تشکیل می شد. هر دو بخش دارای حیاط جداگانه با حوض و باغچه بود که حیاط اندرونی معمولا نسبت به حیاط بیرونی وسعت کمتری داشت. آشپزخانه و انبارها و سایر سرویس های هر دو بخش نیز مجزا بود. «اندرونی» ویژه زندگی خانوادگی بود و جز زنان و محارم کسی به آن راه نمی یافت. اندرونی ها معمولا یک طبقه هستند و حداقل در دو ضلع ساخته شده اند. پنجره های اتاق های اندرونی همه رو به حیاط اندرونی باز می شود. اهل خانه در فصل های مختلف سال و در رابطه با میزان نیاز به تابش نور خورشید از اتاق هایی که در ضلع های مختلف است استفاده می کردند.
«بیرونی» ویژه پذیرایی از میهمانان مرد و برگزاری مراسم گوناگون بود. حیاط «بیرونی» معمولا جلوی ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد. ارتفاع نمای ساختمان بیرونی دو طبقه است که در قسمت میانی طنبی اصلی یا تالار قرار دارد که اتاقی است بزرگ با سقف مرتفع. به دلیل برگزاری مراسم عزاداری ماه های محرم و صفر در طنبی، آذربایجانی ها این تالار را «حسینیه» هم می نامند. در ضلع جنوبی و شمالی تالار ارسی ها قرار دارند. ارسی در-پنجره بزرگی است از گره های چوبی و شیشه های رنگی که نقش های زیبایی را به بیننده عرضه می کند. اصطلاح «ارسی» برای این نوع در-پنجره ها احتمالا به این دلیل است که شیشه های رنگین از روسیه به ایران وارد می شده است و نه آن که این پنجره ها تقلیدی از پنجره های روسی باشد. همانطور که «کلاه فرنگی» (ساختمان و یا نورگیر چند ترک) شباهت به کلاه های اروپایی هایی دارد که در اواخر قرون وسطی و اوایل رنسانس به ایران رفت و آمد داشته اند، و همانطور که تخم «گوجه فرنگی»، «نخود فرنگی» و بوته «توت فرنگی» احتمالا از سرزمین های دیگر وارد شده است، اما این محصولات زیرآفتاب درخشان وطنمان دارای مزه دلپذیری شده و از جمله تولیدات رایج کشاورزی ما هستند، پنجره های ارسی را نیز می توان یکی از ویژگی های معماری ایرانی محسوب کرد. نگاهی نو به معماری خانه های تبریز
سقف مرتفع طنبی اصلی گاه دارای گچبری و گاه آینه کاری است. درون دیوارها طاقچه هایی با سقف نیم هلال یا ساده تعبیه شده که ویژه قراردادن لاله های بلورین بوده که در شب درون آنها شمع می افروخته اند. (چنین طاقچه هایی در تمام اتاق ها پیش بینی می شد) در دو سوی طنبی اصلی، حداقل یک اتاق در طبقه اول و یک اتاق در طبقه دوم برای سکونت میهمانان مسافر وجود دارد. به این ترتیب نمای ساختمان «بیرونی» از خارج دو طبقه ارتفاع دارد ولی از بخش میانی(طنبی) یک طبقه و دو بخش قرینه طرفین که دو طبقه می باشد تشکیل شده است. این نوع خانه های اعیانی طبقه همکف ندارند. طبقه اول حداقل پنج پله از سطح حیاط بالاتر ساخته می شد و زیرآن پنجره های زیرزمین ها رو به حیاط گشوده می شد. حذف طبقه همکف راه حلی برای رویارویی با گرمای تابستان و سرمای زمستان بود. یکی از فضاهای مهم زیرزمین ها «حوضخانه» است با حوضی از سنگ و فواره که محل زندگی و پذیرایی در روزهای گرم تابستان بود. پنجره های رو به حیاط نور کافی برای این زیرزمین ها تامین می کنند وحوض و فواره هوای آن را مطبوع می سازد. اتاق های طبقه اول نیز به خاطر نداشتن تماس با سطح زمین در زمستان ها گرمترند. یکی دیگر از ویژگی های معماری خانه های اعیانی آذربایجان آجرکاری با بندکشی برجسته است. گاه نیز برای بهتر نمایاندن ظرافت های آجرکاری، آجرها را که با بند برجسته گچی احاطه شده به رنگ های مختلف اما نزدیک به هم رنگ آمیزی می کردند. سرپناه جلوی نمای جنوبی هم که برستون های ظریف و بلندی استوار است جزو ویژگی های معماری آذربایجانی محسوب می شود. وجود این سرپناه احتمالا بدان منظور بوده است که کسانی که از خانه خارج می شوند به طور ناگهانی با برف و باران مواجه نگردند.

عکس ها: مریم بهمنی