پروین اعتصامی در یک نگاه | رضا همراز

پروین اعتصامی، در یک نگاه
به مناسبت سالروز وفات شاعر

برشی از یادداشت رضا همراز

دگرکه نابغه (پروین اعتصامی) ماست
متمم سه بزرگ اوستاد نامی ماست
متمم (علوی) با قصائد حکمی است
به قطعه (این یمینش) نهاده روبه کمی است
هم از مناظره پروین متمم (اسدی) است
در این مراقبه گوئی منجمی رصدی است
مناظرات که منسوخ بود و کالمعدوم
به سعی و همت او گشت سنتی مرسوم.
استاد شهریار

رخشنده ملقّب به پروین و مشتهر به پروین اعتصامی یکی از فاخرترین زنان تاریخ ادب و نیز بزرگترین شاعره تاریخ معاصر بود که در 25 اسفند 1285 شمسی مطابق با 1325 هجری در خانه میرزا یوسف اعتصامی- اعتصام الملک (1253 تبریز- 12دی 1316 تهران- مدفون در قم. به روی مزار وی چنین نوشته اند: کل نفس ذائقه الموت- آرامگاه مرحوم مغفور خلد آشیان ادیب دانشمند یوسف ابن ابراهیم ملقب به اعتصام الملک آشتیانی طاب ثراه که در تاریخ لیله یکشنبه بیست و نهم شهر شوال سنه 1356 از دنیا رحلت نمود) که خود یکی از بزرگترین نویسندگان و مترجمان سده اخیر بود در محله اعیان نشین ششگلان تبریز دیده به هستی گشود. شماره شناسنامه او را 14579 و چنانکه مذکور گردید از تبریز صادر کرده بودند. مادرش اختر خانم ( به روی آرامگاه این بانوی پرهیز کار نیز این چنین نوشته اند: آرامگاه بانو اختر اعتصامی مادر خانم پروین اعتصامی، وفات در تاریخ 26/2/1352) فرزند غلامعلی خان ملقب به معین الملک که گویا شخصی دانشمند و باسواد بود و او نیز فرزند شاعر عصر ناصری مرحوم شوری بخشایشی بود. میرزا عبدالحسین خان ملقّب به قوام العداله و متخلص به شوری بخشایشی در حدود سال 1246 هجری در قصبه بخشایش در چند فرسخی تبریز دیده به هستی گشود. وی از منشیان عهد ناصری بود که به زبانهای ترکی و فارسی دارای دیوان شعر است و حالیا دیوان اشعارش به شماره 3661/1130 جزء کتابهای اهدائی شادروان حاج محمد نخجوانی در کتابخانة مرکزی تبریز محافظت می شود و به نظر نویسنده این سطور نیز رسیده است. شوری دو پسر و یک دختر داشت در واقع پروین اعتصامی نوه شوری بخشایشی بوده و سهم شاعری را صرف نظر از پدر دانشمندش از وی نیزبه ارث برده است. پروین تنها دختر خانواده بود و چهار برادر داشت. (1. برادر بزرگش ابوالقاسم اعتصامی متولد 1276 و متوفی25 مهر ماه 1357 شمسی مترجم، روزنامه نگار و کارمند وزارت امور خارجه- از بهترین کارها و به عبارتی ترجمه های آن مرحوم می توان به انقلاب مشروطیت ایران- اثر ایوان الکسیویچ زینوف، وزیر مختار سابق روسیه در ایران را می توان نام برد که درسال 1362 توسط نشر اقبال در تهران منتشر شد. 2. ابوالفتح اعتصامی ناشر دیوان پروین متوفی 1376 شمسی رئیس دارالترجمه و املاک وزارت دارائی 3. دکتر سعید اعتصامی متوفّی 1357 دکتر دارو ساز 4. نصر الله اعتصامی متوفّی 1367 مترجم و صاحب دارالترجمه بود). آنها مدتی نیز در رشت سکنی گزیده بودند اما در سال ۱۲۹۱ به همراه خانواده اش از رشت به تهران مهاجرت کرد، به همین خاطر پروین از کودکی با مشروطه‌خواهان و چهره‌های فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و استادانی چون سعید نفیسی، دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت. در دوران کودکی، زبان‌های فارسی و عربی را زیر نظر معلمان خصوصی در منزل و زبان انگلیسی را در مدرسه امریکایی‌ها فراگرفت. او از حدود هفت سالگي شعر گفت. قريحة سرشار و استعداد خارق العاده وي همواره مورد تعجب فضلا و دانشمنداني كه با پدر او مراوده داشتند. در تیر ماه سال 1303 دورة مدرسه دخترانه آمریکایی را که به سرپرستی خانم شولر در ایران اداره می شد با موفقیت به پایان برد و در جشن فارغ التحصيلي خطابه ای با عنوان «زن و تاریخ» ایراد کرد. پروین در تمام سفرهای پدرش در داخل و خارج ایران با او همراه بود و به گسترش دید و اطلاعات و کسب تجارب تازه می پرداخت. پروین در نوزده تیر ماه 1313 با پسر عموی پدر خود، سرهنگ فضل الله همایون فال (آرتا) ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه به خانه شوهر رفت. شوهر پروین از افسران شهربانی و هنگام وصلت با او رئیس شهربانی در کرمانشاه بود. اخلاق نظامی او با روح لطیف و آزاده پروین مغایرت داشت. او که در خانه ای سرشار از مظاهر معنوی و ادبی و به دور از هر گونه آلودگی پرورش یافته بود پس از ازدواج ناگهان به خانه ای وارد شد که یک دم از بساط عیش و نوش خالی نبود و طبیعی است همراهی این دو طبع مخالف نمی توانست دوام یابد و سرانجام این ازدواج ناهمگون به جدایی کشید و پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه شوهر، طلاق گرفت. با این همه او تلخی شکست را با خونسردی و متانت شگفت آوری تحمل کرد و تا پایان عمر از آن سخنی بر زبان نیاورد و شکایتی ننمود. در سال 1299 شمسی یعنی در چهارده- پانزده سالگی بعضی از اشعارش را در مجله بهار که پدرش صاحب امتیاز آن بود منتشر می کرد.

انتشار این اشعار استخواندار توسط یک شاعره کم سن و سال موجب انتشار شایعه و بهت و تهمت را به پروین به ارمغان آورد. تا جائی که افرادی منکر دختر بودن سراینده این اشعار شدند. این بار پروین سکوت را جایز ندیده این شایعه ها را تکذیب و در قطعه ای به جواب دادن آنها پرداخت.
از غبار فکر باطل، پاک باید داشت دل
تا بداند دیو، کاین آیینه جای گرد نیست
مر پندارند پروین را، چو برخی ز اهل فضل
این معما گفته نیکوتر، که پروین مرد نیست
در سال1314 چاپ اوّل دیوان پروین اعتصامی، شاعره توانای ایران، به همت پدر ادیب و گرانمایه اش انتشار یافت. علی اکبر مشیر سلیمی در رابطه با محدودیت زنان در عصر پروین می نویسد که محدود بودن زنان، نداشتن آزادی و بسته بودن راه فراگرفتن دانش و هنر برای آنان از چیزهائی بود که با اندیشه و پیشرو این بانوی سخنور و حساس هماهنگی و سازش نداشت و از همه اینها در دل و اندیشه او جوش و خروشی بر می خاست. تعصبات خانوادگی تا آنجائی بود که پدر دانشمندی مانند یوسف اعتصامی برای اینکه دخترش را از سرزنش و بدگوئی نادانان و فرو مایگان دور نگاهدارد او را از چاپ کردن دیوانش پیش از شوهر کردن باز داشت! دیوان پروین، شامل 209 قطعه شعر می باشد، که از آن میان 120 قطعه به صورت مناظره است. اشعار پروین اعتصامی بیشتر در قالب قطعات ادبی است که مضامین اجتماعی را با دیده انتقادی به تصویر کشیده است. پروین یک بار دیگر نیز به تشویق ملک‌الشعرای بهار در سال ۱۳۱۵ دیوان خود را منتشر کرد ولی مرگ پدرش در دی ماه ۱۳۱۶ در سن ۶۳ سالگی، ضربه هولناک دیگری به روح حساس او وارد کرد که عمق آن را در مرثیه ای که در سوگ پدر سروده است، به خوبی می توان احساس کرد. البته سخن در باب ارزش های شعر و شاعری این شاعره ارجمند زیاد است که به حق در شرح و بیان آنها بیشتر مضایقه و کم کاری شده است. اما آنچه در میان سروده های پروین از روشنائی و درخشندگی خاص برخوردار است نگرش های اجتماعی و عرفانی می باشد که جنبه های مختلف به ویژه تعلیمی شایان توجه و سزاوار بررسی و تدقیق است.