توسعه کوزه کنان در گرو رویکردی سنتی-مدرن به شهر

توسعه کوزه کنان در گرو رویکردی سنتی-مدرن به شهر برگرفته از گزارشی است که توسط مجله هنر و اقتصاد از جلیل جهان پور شهرداری کوزه کنان تهیه شده است.
کوزه کنان شهری است در حدود ده فرسخی تبریز، با جمعیتی در حدود 10000 نفر. این شهر در قسمت غربی شهرستان شبستر و در مرکزیت بخش موسوم به گونئی مرکزی قرار دارد. یاقوت حموی در  معجم البلدان آوردهاست که در کوزه کنان ۰۵ خانوار زندگی ۷ میکنند. مسلما این ارقام قابل توجه و در واقع حکایت از قدمت و اهمیت کوزه کنان دارد. کلاویخو در سفرنامه خود راجع به این  شهرآوردهاست که: شب را در کوزه کنان که- سابقا محل بزرگی بوده و فعلا بیشتر قسمت های آن ویران است- خوابیدم. گویند باعث این ویرانی، امپراطور طغتمش خان بود که از امیر تیمور شکست  یافت و از قدرت افتاد. چون از جنگ برگشت توان ساخت و بازسازی شهر را نداشت…

کوزه کنان- همانگونه که از نامش پیداست- مهد سفالگری بوده چرا که در حفاریهای مختلف این شهر کوزههای بزرگی که غالبا درحدود ۰ لیتر آب در خود جای میدهند و به ضخامت – سانتی متر ۶ ۷ ۱  بدست آمدهاست. به هنگام حفاری زمین در این منطقه و یا به هنگام کشاورزی در اراضی همجوار با خرابه آثار سفالینه زیبا و قابل توجهی بدست آمدهاست.

کوزه کنان قدمت طولانی در طول تاریخ دارد و از دیر و باز مطرح است. من مورخ نیستم تا بگویم که این قدمت به قبل از اسلام و یا به قبل از میلاد می رسد اما به هر حال آثار و بناهای  قدیمی، مساجد و معابد و بتکده ها، آب انبار، مسجد جامع، مصلی، درخت نارون 700 ساله و یک سری از  غارهای قدیمی همگی نشان از رونق کوزه کنان در زمان های قدیم داشته است. این رونق  زندگی در کوزه کنان در اثر دو عامل بوده است، این دو عامل چیزی نیست جز همجواری با رودخانه «کبوتر چای » و وجود  منابع غنی خاک رس و دیگری حضور اساتید خبره و هنرمندان سفال. امروزه  بارها مشاهده شده که در با کمی خاکبرداری در اطراف شهر  جهت ساخت و ساز، ساختمان هایی زیر خاک دیده شده که حاکی از این است که شهر کوزه کنان قبل از تخریب- زلزله ها خصوصا زلزله تبریز سلماس- خود تا چه حدی گسترش یافته بود. متاسفانه ما این  همه آثار و قدمت را در این شهر به بهانه های مختلفی فراموش کرده ایم! آب انبار ما فراموش شده و در حال نابودی ست. حمام  قدیمی ما را تخریب کرده و به جای آن خانه بهداشت احداث نموده اند! اخیرا فردی به شهرداری مراجعه کرده و برای ساختمان 350 ساله درخواست پروانه ساخت می کند. اگر منِ شهردار از شهر دفاع نکنم و از مردم خواهش نکنم که باید بناهایی مثل این را حفظ کنند،  همگی آنها از بین خواهند رفت.

 کوزه کنان و صنایع دستی آن، منحصر به فرد است. ای کاش در گام اول انقلاب و در طول این 40 ساله اخیر یک بار هم که شده کوزه کنان به صورت اساسی مورد  مطالعه قرار داده می شد. اگر از صنایع دستی این شهر حمایت می شد سفالگرهای ماهر روی به مشاغل دیگر و کاذب نمی آوردند. خود شما در بازدید میدانی شاهد بودید که ما از این توانایی  برخورداریم که این همه اجناس تولیدی شهرمان را هم صادرات نماییم و هم در شهر خودمان بفروشیم. این امر نشان از پتانسیل و ظرفیت صنایع دستی در این منطقه دارد. این نشان می دهد که تا  چه حدی صنایع دستی این منطقه می تواند در اشتغالزایی و ایجاد ارزش افزوده نقش داشته باشد. مسئولین مرتبط با موضوع باید خود را موظف بدانند که کارگاه های صنایع دستی این شهر را احیا  کنند، علاقمندان را آموزش داده و فرهنگ سازی نمایند. مسئولی تا به حال در این موارد از ما سئوال نکرده است. هیچ مسئولی از ما نپرسیده که آب انبار قدیمی شهر را چه باید کرد؟ درخت نارون  قدیمی شهر را چه باید بکنیم؟ کهریزهای آب و دهها موارد دیگر را چه کنیم؟ چگونه باید بومگردی را فعال کرد و خانه های قدیمی را برای چنین امری بازسازی نمود؟ مسئولین و متولیان امر باید به این  چراها پاسخ گویند و چگونگی ها را از شهرداری درخواست نمایند، منِ شهردار تمامی اعضای شورای شهر هم در خدمت آنها هستیم. اگر متولیان این امر ورود نکنند، منِ شهردار که به تنهایی نمی  توانم در تمامی حوزه ها ورود کنم. به عنوان مثال شما حساب کنید که چه درصدی از وظایف حوزه شهرداری مربوط به صنایع دستی و گردشگری است؟ ما باید به خدمات شهری و پروژه های عمرانی و  ده ها موارد دیگر هم رسیدگی کنیم.

ببینید که خانه بهداشت کوزه کنان را چه زمانی ساخته اند؟ در آن زمان  متولیان استانی کجا بودند تا نگذارند یک حمام قدیمی و خزینه دار شهر را برای ساختن یک ساختمان تخریب کنند، آن هم در شهری که فقط حدود هزار هکتار اراضی ملی دارد، آن هم در شهری که  مین های زیادی جهت پروژه های عمرانی خود داشته و دارد. لزومی نداشت که چنین حمام قدیمی را تخریب بکنند. هیچ متولی پیدا نشد که این عمل را محکوم و عوامل آن را توبیخ نماید. طبقه   فوقانی آب انبار قدیمی شهر که توسط مرحوم حاج مهدی کوزه کنانی مرمت گردیده- تبدیل به کاهدانی شده است. متولی رسیدگی به امر چه کسی است؟ متولی نباید اجازه می داد که در کنار چنین ساختمان تاریخی و قدمت داری و حتی در حریم آن ساخت و ساز این چنینی انجام گیرد. اگر این آب انبار تخریب شود، چه کسی پاسخگوست؟ شهروندی می گفت که این آب انبار را برای ساختن  پارکینگی در کنار مسجد، تخریب کنیم! در کنار قدمت تاریخی شهر،باید بدانیم که صنایع دستی آن نیز در کل آذربایجان بی همتا است. کوزه گری مثل قالی بافی و یا سایر صنایع دستی نیست که بتوان آن را در هر شهر و روستایی ایجاد کرد. بهتر است سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گزارش کاری در مورد اقدامات انجام شده در کوزه کنان را جهت تنویر افکار عمومی خصوصا هنردوستان فرهیخته ارایه بکند. بنده آمادگی کاملی دارم که در قدمت شناسی،تاریخ شناسی و هنرشناسی کوزه کنان با هر مقام و فردی همکاری کنم. یقینا در زلزله تبریز- سلماس خیلی از غارها    بناهای ما زیرخاک دفن شده اند. خیلی از ساکنین مدعی هستند که در زیر خانهخود شاهد بقایای غار هستند. این موارد باید به صورت کارشناسی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد والا من  که متخصص این امر نیستم.  روایتی است که در جنگ چالدران شاه اسماعیل صفوی قشون خود را در کوزه کنان در غاری به طول 15 کیلومتر نگه می داشت.

نگاه بنده به توسعه شهر، یک نگاه سنتی- مدرن است. در کوزه کنان به قدر کافی امکانات لازم برای بوم گردی وجود دارد که باید بازسازی و به روز شوند و درمدت یکسال در صورت همکاری  می توان بوم گردی را راه اندازی نمود. در کنار آن، باید امکانات مدرنی همچون هتل، هتل سوئیت و… در شهر احداث شوند. اخیرا سرمایه گذاری از بخش خصوصی داوطلب شده که با آجرهای سنتی،  هتلی به شکل کوزه در کوزه کنان احداث کند. اگر همه اینها عملی شود، یک توریست حتی می تواند چند روز از زمان خود را جهت بازدید از جاهای مختلف و دیدنی و قدیمی کوزه کنان صرف کند. اگر  ما در کنار کهریزها خود آلاچیق های مدرن و سنتی داشتیم، یک توریست حتما دلش خواهد خواست که چند روز را در آنجا  بماند. بنابراین نگاه من این است که باید بتوانیم یک شهر سنتی- مدرنی را  با امکانات مختلف شهری ایجاد کنیم. اگر بتوانیم به این چشم انداز دست یابیم، می توانیم به توسعه یافتگی هم امیدوار باشیم.

–کوزه کنان از یک برند سیاسی بی نظیری به نام مرحوم حاج مهدی کوزه کنانی برخوردار است. برندی که توانسته در جریان مشروطیت آن چنان نقشی ایفا کند که لقب  «ابوالمله » را از طرف ملت آن خود کند. برای اولین بار در یکصدمین سالگرد مشروطیت، با برگزاری مراسمی به این امر اقدام کردیم که متاسفانه بعد از آن ادامه آن امکان نیافت چرا که برای اجرای چنین برنامه هایی بایستی بخش  دولتی حمایت نماید. حاج مهدی کوزه کنانی به عنوان بزرگ  مرد انقلاب مشروطیت، فردی شناخته شده است که از مال و جان خود در این راه دریغ نکرد. اما به هر حال ما هم در نوبه خود اقداماتی کرده ایم. ما به شناسایی خانواده و اعضای باقیمانده این خاندان  پرداخته ایم تا بتوانیم از خاطرات، اسناد و روایت های آنها در احیای نقش آن بزرگ مرد در کوزه کنان بهره بریم. در کوزه کنان خانه ای   شناسایی شده که وقتی حاج مهدی کوزه کنانی به اینجا می آمد در آنجا سکونت داشت. این خانه امروزه در دست شخص دیگری است که ما در تلاش هستیم با تملک این خانه بتوانیم آن را به عنوان خانه حاج مهدی کوزه کنانی ثبت کنیم. ما نمی توانیم تنها به نصب یک تندیس از حاج مهدی کوزه کنانی بسنده نماییم بلکه باید در زادگاه این بزرگ مرد، بتوانیم موسسه و دفتر حاج مهدی کوزه کنانی  شناسی را تاسیس کنیم تا بتوانیم به بررسی چرایی و عملکرد وی پرداخته و آن را بررسی کنیم. من به عنوان یک شخص حقیقی شرمنده ام که تا به حال نتوانسته ایم در این راستا کاری  کنیم، و به عنوان یک فرد حقوقی هم انتظار دارم که با کمک مسئولین بتوانیم یاد و نام آن نیک مرد را در زادگاه خود عظمت بخشیم.

منبع: مجله انجمن | شماره 32
عکس از: علی مناف پور