حاج شیخ | قدیمی ترین حمام تاریخی و سنتی تبریز

حاج شیخ | قدیمی ترین حمام تاریخی و سنتی تبریز
گزارش اختصاصی
■ آداب حمام هاي سنتي
سابقاً در همه جای ایران حمام عمومی وجود داشت و اهالی محل اقلاً هفته ای یک بار به منظور نظافت به حمام می رفتند. با این تفاوت که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت هشت صبح حمام می گرفتند و از آن ساعت تا ظهر و حتی چند ساعت بعد از ظهر حمام در اختیار زنان بود. امروز هم حمام عمومی در غالب نقاط ایران وجود دارد، منتها فرقش با حمامهای قدیمي در این است که در حمامهای قدیم از خزینه استفاده می شد، ولی در حمامهای عمومی جدید دوشهای متعدد جای خزینه را گرفته است. در حمامهای عمومی خزینه دار سنن و آدابی را از قدیم رعایت می کردند که بعضاً جنبه ضرب المثل پیدا کرده است. یکی از آن آداب این بود کسي كه وارد حمام می شد، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر که در صحن حمام نشسته و مشغول کیسه کشی و صابون زدن بودند، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر می داشت و بر سر آن بزرگتر می ریخت. بسا اتفاق می افتاد که یک یا چند نفر از آن اشخاص مورد احترام در حال کیسه کشیدن و یا صابون زدن بودند و احتیاجی نبود که آب گرم بر سر و بدن آنها ریخته شود، مع ذالک این عوامل مانع از ادای احترام نمی شد و کوچکترها به محض ورود به صحن حمام خود را موظف می دانستند که یک طاس آب گرم بر سر و بدن آنها بریزند و بدين وسیله عرض خلوص و ادب کنند.
از آداب دیگر در حمام عمومی خزینه دار قدیم این بود که اگر تازه وارد، کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگتر از خود را در صحن حمام می دید، فوراً به خدمتش می رفت و به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال می داد یا اینکه لیف صابون را به زور و اصرار از دستش می گرفت و پشتش را صابون می زد. سنت دیگر این بود که هر کس وارد خزینه حمام می شد به افرادی که شست و شو می کردند سلام می کرد و ضمناً در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب کرده، کمی از آب خزینه بر می داشت و به یکایک افراد حاضر از آن آب حمام تعارف می کرد. برای تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه، به همه از آب مفت و مجانی تعارف می کرد و مخصوصاً نسبت به افراد بیگانه بیشتر اظهار علاقه و محبت می کرد زیرا آشنا در هر حال آشناست و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارد. در هر صورت این رسم از قدیمترین ایام، یعنی از زمانی که حمام خزینه به جای آب چشمه و رودخانه در امر نظافت و پاکیزگی مورد استفاده قرار گرفت، معمول گردید.

■ حاج شیخ، قدیمی ترین حمام تاریخی و سنتی تبریز
حمام قدیمی حاج شیخ در تبریز یکی از بناهای تاریخی به شمار می رودکه محل امروزی آن در خیابان مارالان قرار دارد. این حمام قدیمی و سنتی متعلق به مرحوم حاج شیخ می باشد. حاج شیخ در زمان قدیم تاجر برنج بود و این حمام جزو حمام شخصی ایشان بود که مصرف خانوادگی داشت. محل این حمام باغ خیلی بزرگی بود که آب آن از چشمه «بابا امین» تامین می شد که خاصیت درمانی داشت. در آن زمان حاج شیخ با اسب خود روزانه به این حمام می رفت و استحمام می نمود. این حمام چاه بزرگی دارد که حتی قسمتی از آن تا انتهای خیابان اصلی هم امتداد می یابد که به گفته برخی از قدیمیان در خیلی سال پیش چند نفر کودک در آن غرق شده بودند و آب چاه آنها را با خود برده بود. افرادی که در این حمام استحمام می کنند بیشتر افراد خاصی به شمار می آیند به گونه ای که طرز صحبت کردن، اخلاق و رفتار آن ها طوری است که آن ها را از بقیه افراد دیگر جدا می سازد. بیشتر افرادی که هنوز به این حمام می آیند بیشتر به جهت دیدار با دوستان و آرامش اعصاب در یک فضای آرام بخش است. قدیمی ها به یکدیگر از خاطرات قدیمی می گویند و جوان ترها نیز از غوغای یک زندگی ملال آور فرار کرده و به شنیدن این خاطرات پناه می آورند.

■ فضای داخلی حمام حاج شیخ دارای ویژگی منحصر به فردی است
در بالای درب ورودی حمام، سنگی وجود دارد که به گونه ای شناسنامه این محل به شمار می رود. بر روی این سنگ کلمه «ملک الله» نوشته شده و در پایین آن تاریخ تاسیس حمام نوشته شده است. منظور از «ملک الله» این است که در زمان قدیم مردم بر این عقیده بودند که این ملک مال خدا است و هیچ انسانی در آن سهمی ندارد چون همه انسان ها روزی از دنیا خواهند رفت. نوشته دیگری تاریخ تاسیس این حمام است که خیلی خوانا نیست ولی به گفته برخی افراد حاضر در حمام تاریخ نوشته شده بر روی سنگ را 1302 هجری قمری می خوانند یعنی حدود 130 سال بیش بر می گردد. از طرف دیگر به گفته افراد قدیمی این حمام بیش از 180 سال قدمت دارد و مربوط به دوره قاجار می باشد. چون تاریخ نوشته شده خوانا نیست و از احتمالات به شمار می رود نمی توان تاریخ تاسیس دقیق آن را بیان کرد. در داخل حمام فضای نسبتا بزرگی وجود دارد که دور و بر آن صندلی های چوبی قدیمی و چندی شکسته چیده شده اند و زیر پای مشتریان گلیم های قدیمی انداخته شده است. رختکن هایی که وجود دارند در معرض دید هستند و هیچ کمدی برای گذاشتن لباس درون آن وجود ندارد، گویا افراد در زمان های قدیم اطمینان بیش تری به همدیگر داشتند که لباس های خود را بر رخت آویز محل ورودی حمام آویزان می کردند. فردی که پشت میز نشسته است با خوشرویی پول ها را از مردم می گیرد و با چای از مشتریان حمام پذیرایی می کند. در ورودی حمام شیر آبی وجود دارد که افراد قبل از وارد شدن دست و صورت خود را با آب می شویند. در داخل حمام یک خزینه جود دارد که آب آن بسیار گرم است. کیسه کشی در داخل حمام است که یکی از قدیمیان این حمام به شمار می رود که هم کیسه می کشد و هم مشت و مال می دهد. به گفته وی در زمان های گذشته به مشتریان در هنگام مشت مال لونگ داده می شد به طوری که یکی از آن را زیر پای فرد و یکی را بر روی سر، یکی بر روی کول و دیگری را بر روی پاهایش می انداختند ولی امروزه از محبوبیت آن کاسته شده است و افراد تمایل زیادی برای استفاده از آن را ندارند.

■ معماری این مرکز یکی از کم نطیرترین معماری ها به شمار می رود
حمام های قدیم معمولاً چند متر از سطح کوچه و بازار پایین تر بودند، چرا كه در غير اين صورت آب به خزانه سوار نمی شد. ما هم از سر خود را خم کردیم و از چندین پله پایین رفتیم تا بتوانیم وارد حمام شویم. در آهنی کوچکی را گشودیم و وارد شدیم. مردی خوش اخلاق در پشت میز نشسته بود و با خوشرویی با مشتریان حمام گفتگو می کرد، آن چنان خوشرو بود که تو گمان نمی بردی که او مدیر و صاحب حمام بود و دیگران مشتری!
مختار شمس مارالانی، 60 ساله، همین مدیر خوش اخلاق این حمام است. به گفته وی برخی از مشتریان این حمام بیش از 60 سال است که به این حمام می آیند و در این محل استحمام می نمایند. تمام دیوارهای این حمام از کاشی های قدیمی ساخته شده اند که نظیر آن در کمتر یافت می شود، ولی افسوس که پس از بازسازی برخی از قسمت های این حمام به دستور اداره بهداشت، بسیاری از این کاشی های قدیمی که خاطرات بسیاری را در خود داشتند جای خود را به سرامیک های جدید داده اند. استحکام این محل یکی از برترین ها به شمار می رود به طوری که در زلزله اخیر منطقه اهر و ورزقان، هیچ صدمه ای به این حمام وارد نشده است. سقف این حمام فقط از خاک است و بر روی آن علف های هرزی روییده است که گوسفندان نیز می توانند در آنجا چرا کنند. در سقف این حمام نشانی از هیچ گونه قیر و ایزوگام نیست. تمام دیوار های داخلی حمام به شدت سفت و محکم هستند به طوری که نصب هرگونه تابلو و وسایل دیگر به سختی انجام می شود. دیوار های این حمام از سه رنگ خاک به رنگ های سیاه، سفید و مایل به زرد ساخته شده اند که آب به داخل آن نفوذ نمی کند. به گفته برخی افراد استحکام این حمام به حدی است که شاید زلزله ای با ریشتر بالا هم نتواند کاری برای آن انجام دهد.

■ این حمام محل رفت و آمد مردان غیور و با انصاف بوده است
بهمن رنگ ساز، 60 ساله و راننده تاکسی است. از اخلاق و رفتار او در حین صحبت معلوم است که از این حمام رضایت کافی دارد. وی با اشاره به این که بیشتر مشتریان این حمام را افراد مسن تشکیل می دهند، می گوید: در زمان های قدیم حمام محلی برای بهداشت فردی بود اما امروزه این محل برای حضور افرادی است که از مصیبت ها و دردهای زندگی فرار می کنند تا بتوانند لختی آرام گیرند.
این مشتری دایمی حمام با ذکر این مطلب که از کودکی اش در این حمام رفت و آمد دارد، می گوید: این حمام از وضعیت بهداشتی خوبی برخوردار است و حیف است که به خاطر برخی از مشکلات این مکان از بین برود.
■ در این حمام شگفتی هایی وجود دارد !
به گفته مختار شمس مارالانی، مدیر حمام، در این حمام حوضی وجود د ارد که اگر در داخل آن آب ریخته شود و فردی روبه روی آن قرار گرفته باشد هوای نسبتا خنکی به سوی او می وزد در حالی که در داخل حمام بخار به حدی است که در بعضی مواقع نمی توان چهره افراد را دید. این محل به گونه ای ساخته شده است که بعضی از قسمت های آن از قبیل کاشی های کف و دیوار به طوری گرم هستند که جای سوختگی وسایل افراد مانند رد کیف آنان را بر جای می گذارد. هوای این حمام به گونه ای است که در فصل تابستان سرد و در فصل زمستان بسیار گرم است.
■ در زمان های قدیم مردم از استحمام کردن در این حمام شفا بیدا می کردند
حدود 60 -70 سال قبل که این مکان باغ بسیار بزرگی بود، خدمتکاری در این حمام مشغول به کار بود، هنگام باز کردن درب حمام وسیله ای شبیه استخوان مانند در دست داشت که وقتی آن را به صدا در می آورد مردم می دانستند که درب حمام باز شده است. بنابر این با عجله به سوی حمام می شتافتند تا هم استحمام کنند و هم از آبی که افراد روز قبل با آن استحمام کرده اند و درون حوض ریخته شده است را بخورند تا با این کار شفا پیدا کنند. مدیر حمام حاج شیخ با اشاره به این آداب آب خوردن می گوید: جالب این است که بسیاری از این افراد نه تنها از خوردن این آب مریض نمی شدند بلکه گاها بیماریشان نیز بهبود می یافت.

■ این حمام خاطرات افراد زیادی را برایشان زنده می کند
به گفته حکایتی از زبان مختار شمس مارالانی، حدود 7 سال پیش سه نفر خارجی به این حمام آمدند. دو نفر آنها تبریزی بودند و سومی یک عکاس خارجی بود. تمامی هزینه های سفر این سه نفر توسط شخصی تامین شده بود که به دلایلی نمی توانست به ایران بیاید. او این افراد را فرستاده بود تا از این حمام فیلم و عکس تهیه کنند چرا که آن فرد در این حمام خاطرات بسیاری داشت که دوران کودکی را برای او تداعی می کرد.
مختار شمس مارالانی در آخر می گوید: حمام تنها شغلی است که ترازوی آن در دست مشتری است و همه کارها را مردم خودشان انجام می دهند و ما از حلالیت این موضوع خیلی راضی هستیم. افراد زیادی برای گذراندن اوقات فراغت خود این محل را به طور دربست رزرو می کنند ولی این روزها دیگر با توجه به هزینه های زیاد آب و گاز احتمال می رود که این حمام دیگر نتواند به کار خود ادامه دهد.
در رابطه با هزینه ها و قبض های گاز مصرفی حمام حاج شیخ، واحد فنی و فروش شرکت گاز استان آذربایجان شرقی اعلام کرد: «طبق تعرفه های مصوب این شرکت در محاسبه گاز مصرفی این حمام، با توجه به نرخ تعرفه تجاری ویژه که شامل نانوایی ها و حمام های سنتی و امثال آن می باشد میزان کارکرد گاز مصرفی با رقم مندرج بر روی قبض ارسالی مطابقت دارد.
امروزه افزایش و پیشرفت زندگی مدرن و انتظارات مردم باعث شده است که این قبیل محل ها جایگاه خود را در بین مردم از دست بدهند. حمام حاج شیخ تبریز یکی از معدود ترین حمام هایی است که مشتریان زیادی دارد و از لحاظ بهداشت فردی و عمومی در وضعیت مطلوبی قرار دارد ولی شاید با افزایش هزینه های آب و برق و گاز دیگر این مکان های به یاد ماندنی و قدیمی، که هویت مردم این شهر را آشکار می سازد، دیگر نتواند به کار خود ادامه دهد.

■ مراسم هاي که در حمام برگزار مي شد
در زمان های گذشته مراسم های متعددی در حمام های عمومی شهر برکزار می شد که شاید امروزه فقط در یادها زنده اند. ديدن عروس قبل از خواستگاري، حنابندان عروس و داماد، زایمان و از این قبیل بوده است. در مراسم حنا بندان عروس، صبح روز حنابندان خانواده داماد حنا و صابون و کيسه را با نواختن مطربها و پاشيدن نقل به خانه عروس مي بردند. شب قبل روز عروسي، تمام ميهمانان دعوت شده به خانه عروس مي رفتند و بر دست و پايشان حنا مي گذاشتند و به حمام مي رفتند. البته مزد حمام تمام شرکت کنندگان به عهده خانواده داماد بود. رسم بوده تا دختران در مراسم حنابندان دعوت شوند تا بختشان باز شود. در حنا بندان داماد، اين مراسم در ساعت 10 صبح روز عروسي برگزار مي شد اما تماما اين مراسم در حمام بوده و همراهان داماد عبارت بودند از برادران، عمو، دايي و دوستانداران داماد. دلاک در حمام وظيفه اش اصلاح سر و صورت داماد و همچنين حنا گذاشتن بر دست و پاي داماد بود.