رسته های بازار تبریز

رسته های بازار تبریز از دیرباز یکی از جذاب ترین بخش های بازارگردی است. بازارامیر، بازارکفاشان، بازار حرمخانه، راسته بازار، یمنی دوز بازار، بازار حلاجان، قیز بستی بازار، بازار سرا جان، راسته کهنه یا قدیم، بازار کلاهدوزان، دلاله زن بازار، بازار صادقیه، بازار مسگران، بازار حاج محمد حسین، بازار مشیر، بازارچه شتربان، بازار صفی، بازار میر ابوالحسن، بازار شیشه گر خانه، رنگلی بازارچه (بازارچه رنگی)، بازارچه خیابان و چند بازار دایر و مرتب دیگر.
در همه این بازارها تیمچه ها و سرایها و چهارسوهایی هست که حجرات و مغازه های آنها مرکز عمده فروشی اجناس گوناگون داخلی و خارجی است. اغلب تیمچه ها و سرایها سه طبقه اند، طبقه زیرین مخصوص نگهداری کالا یا به عبارت دیگر انبار مال التجاره است، طبقه دوم تجارتخانه و محل کار و طبقه سوم بیتوته و استراحت، اگر چه اکنون اکثر حجرات طبقه سوم تیمچه ها و سرای ها نیز مبدل به دفتر کار بازرگان شده است اما سابقاً که وسائل نقلیه بازرگانان این گونه فراهم نبود، بازرگانان ناچار بودند همیشه نماینده ای برای خرید و فروش کالا در محل داشته باشند. آن نماینده در اطاق فوقانی تجارتخانه خود بیتوته می کرد. یعنی این سرایها و تیمچه ها هم محل کار آنها بودند و هم محل اقامت و استراحتشان.

سرایها و تیمچه های معروف عبارتند از:

سرای حاج رسول و سرای حاج میرزا علی النقی در بازار شیشه گر خانه، کاروانسرا و تیمچه های امیر، تیمچه و سرای شیخ کاظم، سرای میرزا مهدی، سرای گرجیلر، سه تیمچهء حاج شیخ، سراهای نو و میانه حاج سید حسین، تیمچه حاج تقی، تیمچه و سرای حاج محمد قلی، تیمچه ها و سرای دو دری، تیمچه حاج صفرعلی، دالان خان، سرای میرزا جلیل، کچه چی لر، سرای در عباسی، در راسته بازار، سرای آقا، تیمچه و سرای میرزا شفیع، سرای بزرگ شاهزاده در یمنی دوز بازار، سرای میانه و قدیم حاج سید حسین، تیمچه حاج رحیم، سرای دو دری، دالان خونی، سرای دباغان در راسته قدیم، سراهای کوچک و بزرگ شاهزاده در بازار صادقیه، تیمچه حسینی، تیمچه شعربافان، تیمچه اخلاقی، سرای میراسماعیل در عباچی بازار، تیمچه مظفریه، تیمچه قند فروشان، دالان و سرای میرزا محمد، دالان حاج شیخ، تیمچهء بادام چی لر و سرای گرجیلر در قیزبستی بازار، دالان و سرای حاج علی اکبر در چوروکچی بازار، تیمچه و سرای حاج میر ابوالحسن در بازار میر ابوالحسن، تیمچه و سرای امید، تیمچه و سرای حاج ابوالقاسم در بازارکفاشان، سرای آلمانیها، سرای صاحبدیوان، تیمچه هاشمیه و تیمچه سعدیه در بازار حرمخانه.

بانی برخی از سراها:

بانی کاروانسرا و تیمچه ها و بازار امیر، میرزا محمد خان امیرنظام زنگنه است. پدر وی شیخعلی خان سمت وزارت شاه سلیمان را داشت و جدش علی بیک میر آخور شاه صفی بود.
میرزا محمد خان در زمان نایب السلطنه عباس میرزا به تبریز آمد، مورد عنایت و حمایت نایب السلطنه واقع شده به امیرنظامی رسید، در سال 1253 ه. ق، هنگام ورود ناصرالدین میرزا ولیعد قاجار به تبریز نیز کارگزاری امور لشکری و کشوری آذربایجان با وی بود، ماموریتهای مهم دیگری هم انجام داد، یک بار نیزجهت استمالت از امپراطور روس، به پترسبورگ پایتخت آن دولت رفت، کاردانی نشان داد و موفق بازگشت، در تبریز بود تا به سال1260 ه. ق، در گذشت.
معمار بازار و تيمچة‌ امير صمد معمار است‌. تيمچة‌ امير در مجاورت‌ ميدان‌ شهر و اول‌ بازار تبريز قرار گرفته‌ و داراي‌ طرحي‌ هشت‌ ضلعي‌ با حجرات‌ دو طبقه‌ است‌. بر فراز اين‌ تيمچه‌ بزرگترين‌ گنبد آجري‌ موجود در بازار استوار شده‌ كه‌ داراي‌ پا طاقهاي‌ مقرنس‌ و كاربنديهاي‌ زيبائي‌ است‌.

بانی سرای میرزا مهدی، حاج میرزا مهدی قاضی است که در1241 ه. ق، درگذشته و در کنار مسجد و بازار جلو آن به اعتبار دفن شدن وی آنجا به مسجد و بازار مقبره شهرت یافته است.

بانی تیمچه ها و دالان حاج شیخ، تاجر معروف حاج شیخ جعفر قزوینی است. املاک و مستغلات زیادی داشت، اهل خیرات و مبرات بود، در سال 1321 ه. ق، در عراق درگذشت و در نجف الاشرف به خاک سپرده شد. حاج تقی و حاج محمد قلی بازرگان بودند و سرایهای آنها همزمان با سرای حاج صفرعلی ساخته شده است. حاج سفرعلی اصلا اهل قوم و مقیم تبریز و معاصر نایب السلطنه بود، مسجد معروف حاج صفر علی را نیز او ساخته است.

بانی سرای و دالان و حمام خان و عده ای از مغازه های بازار کلاهفروشان احمد خان مقدم بیگلربیگی مراغه بود. بیست و هفت سهم از هشتاد سهم سرای خان از طریق ارث به خیرالنسا خانم، دختر احمد شاه رسیده بود که وی به سال 1267 ه. ق ، این بیست و هفت سهم را با قریه یوزباشی کندی و گنبد و مزرعه فخرآباد یک جا وقف تعزیه داری حضرت سیدالشهدا سلام الله علیه و اطعام ایتام و فقرا نموده است.

بانی سرایهای حاج سید حسین، بازرگان معروف حاج سید حسین حسینی است که با عباس میرزا معاصر بود. پدر وی امیر آقابن عبدلباقی ابن امیر ابی الخیر بن امیر عبدالوهاب الحسینی نیز شغل بازرگانی داشت، نسب این خاندان به سادات شنب غازان، که به دعوت سلطان محمود غازان از مدینه منوره آمده و در دارلسیاده عمارت غازانی اقامت نموده بودند می رسد. امیر عبدالوهاب در زمان اوزون حسن آق قویونلو مقام و احترام فوق العاده ای داشت.
دالان خونی (قانلی دالان) یکی از دالانهای سرای کهن حاج سید حسین است و آن را بدین جهت خونی گویند که در هنگام ولیعهدی مظفرالدین میرزا، حاج رجبعلی داروغه شهر، در آن دالان، توی حجره کریم نیل فروش، بدست الهیار چپ و یاران وی کشته شد.

بانی سرای میراسماعیل از بنی اعمام حاج حسین و جد حاج میر علی اصغر شیخ الاسلام بود. حاج میرزا محمد بانی سرای میرزا محمد نیزبازرگان و برادر حاج سید حسین بود. دو پسر داشت یکی به نام حاج میرزا محمد علی و دیگری به نام حاج میر ابوالحسن، هر دو به بازرگانی اشتغال داشتند، حاج میرزا ابوالحسن همان است که سرای و تیمچه و بازار میر ابوالحسن را بنا کرد و مورد لطف و مرحمت ناصرالدین شاه قرار گرفت و به موجب فرمان ملک قاسم میرزا سالانه یکصد تومان در مالیات بدهی وی تخفیف قائل شدند. حاج میر ابوالحسن یک دختر داشت که آن را به میرزا محمد پسر برادر خود حاج میرزا محمد علی داد. میرزا محمد نیز بازرگان بود واز جانب مظفرالدین میرزا ولیعهد، به شیخ الشریعه ملقب گردید.وفات حاج میر ابوالحسن به سال 1281 ه. ق ، اتفاق افتاد و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

بانی سرای آلمانی ها و صاحبدیوان فرزند حاج میرزا علی اکبر قوام الملک شیرازی است، وی داماد محمد شاه و وزیر مالیات آذربایجان بود. پس از عزیز خان سردار وی به آذربایجان آمد و با اقتدار تمام به کار پرداخت. سیل بنیان کن معروف هزار و دویست و هشتاد و هشت هجری قمری تبریز در دوران پیشکاری وی جاری شد و قسمت بزرگی از شهر مخصوصاً بازار مسگران، میدان صاحب الامر، بازار کفاشان، یمنی دوز بازار، راسته بازار و راسته کوچه را فرا گرفت و ویرانی بسیاری به بار آورد. صاحب دیوان با یاری بازرگانان و ده هزارتومان اعطائی مظفرالدین میرزا ولیعهد، از قریه بارنج تا رود آجی به دست معتمدان محل، سدی برای مهران رود احداث کرد.

اما علت تسمیه یکی از سرایها به نام «آلمانیها» این است که قبل از جنگ بین المللی اول، یکی از شرکتهای تجاری آلمانی، یک باب کارخانه بزرگ قالیبافی درهمین سرای و منضمات آن تاًسیس کرده بود که قالیهای آن شهرت جهانی داشت. پس از پایان جنگ، کارخانه ورشکست و برچیده شد و طبق معمول عده ای بازاری زیرک از آن منتفع گردیدند.

تيمچه‌ مظفريه‌: بزرگترین گنبد بازار، گنبد تیمچه مظفریه است. تيمچه‌ مظفريه‌ زيباترين‌ تيمچة‌ بازار تبريز است‌ كه‌ به‌ قيز بستي‌ بازار و تليسچي‌ بازار راه‌ دارد. اين‌ تيمچه‌ داراي‌ دو طبقه ‌مي‌باشد كه‌ 26 حجره‌ در طبقة‌ هم‌ كف‌ و 26 حجره‌ در طبقه‌ دوّم‌ دارد. باني‌ آن‌ حاج‌ شيخ‌ جعفر قزويني‌ تاجر سرشناس‌ دورة‌ ناصرالدين‌ شاه‌ بوده‌ است‌ كه‌ در سال‌ 1305 هـ .ق‌ آن‌ تيمچه‌ را ساخته‌است‌.
راجع به نامگذاری این تیمچه داستانی در زبان عوام شایع است که گویند پس از به پایان رسیدن بنای تیمچه، روزی ولیعهد مظفرالدین میرزا، قصد تماشای آن را کرد و به اتفاق حواشی به بازار آمد. حاج شیخ جعفر قزوینی هم بانی آن و یکی از بازرگانان کاردان و نیکوکار و ورزیده بود حضور داشت. ولیعهد بسیار تحسین کرد و چند بار گفت بسیار نیکو است. سابقاً رسم براین بود که در پاسخ این تحسین می بایست عرض شود پیشکش ولیعهد است و با این سخن بلافاصله ساختمان نوبنیاد، ملک ولیعهد می شد و برای صاحب ملک فقط آفرین و احسنتی باقی می ماند. حاج شیخ ماهر بود، گفت نام نیکوتر از خود خواهد داشت. ولیعهد پرسید چه نامی؟ گفت: «مظفریٌه»، بدین طریق از خطر حتمی از دست رفتن تیمچه، به سلامت جست.بنای تیمچه مظفریه در سال 1305 ه. ق ، پایان یافته است.

بازار صفي‌: اين‌ بازار از تاريخي‌ترين‌ بازارهاي‌ تبريز است‌ كه‌ در جوار مسجد جامع‌ بنا شده‌ و تاريخ‌ آن‌ به‌ زمان‌ شاه‌ صفي‌ از دودمان ‌صفويه‌ مي‌رسد، ولي‌ در زلزلة‌ تبريز در 1193 قمري‌ ويران‌ و مجدداً بنا گرديد. در اين‌ بازار حمام‌ بسيار قديمي‌ بنام‌ سيد گلابي‌ وجود دارد و در انتهاي‌ بازار صفي‌ كه‌ به‌ بازارچة‌ ميدان‌ انگج‌ منتهي‌ مي‌شود. عمارت‌ انجمن‌ ايالتي‌ و انجمن‌ مركز غيبي‌ تبريز وجود داشته كه‌ در انقلاب‌ مشروطيت‌ مركز اجتماع‌ آزاديخواهان‌ و مبارزان تبريز
بوده‌ و اكنون‌ نيز بنام‌ كوچة‌ انجمن‌ معروف‌ است‌.

بازار دلاله‌ زن‌ كوچك‌: بين‌ بازار صادقيه‌ و بازار يمني‌ دوزو شريف‌العلما واقع‌ است‌ و در قديم‌ مركز توليد ظروف‌ مسي‌ و اقسام‌ سماور بوده‌ ولي‌اكنون‌ به‌ تجارت‌ قالي‌ و كناره‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌.

بازار دلاله‌زن‌ بزرگ‌: از معروفترين‌ بازارهاي‌ تبريز بازار دلاله‌زن‌ بزرگ‌ است‌ كه‌ در حال‌ حاضر مركز عمدة‌ داد و ستد قالي‌ روستايي‌ مي‌باشد.
بازار دلاله‌زن‌ بزرگ‌ به‌ يمني‌ دوز بازار و بازار صادقيه‌ ارتباط‌ دارد.

راسته‌ بازار: از بزرگترين‌ و كامل‌ترين‌ و پررونق‌ترين‌ بازارهاي‌ تبريز از نقطه‌ نظر تنوع‌ اصناف‌ و مشاغل‌ و اجناس‌ و مغازه‌داران‌ در بين‌ ديگر بازارهاي‌ اين‌ شهر است‌.
راسته‌ بازار جديد داراي‌ تعداد زيادي‌ سرا و تيمچه‌ مي‌باشد كه‌ از آن‌ جمله‌ مي‌توان‌ به‌ سراي‌ در عباسي‌، سراي‌ خان‌، سه تيمچة‌ حاج‌ شيخ‌، تيمچة‌ حاج‌ تقي‌، بازار قيزبستي‌، و بازار دلاله‌زن‌ بزرگ‌ و كوچك‌ اشاره‌ كرد.

تيمچة‌ ملك: اين‌ تيمچه‌ از سه‌ طبقه‌ تشكيل‌ يافته‌ است‌ كه‌ طبقة‌ زيرزمين‌ به‌ انبار كالا، طبقة‌ وسط‌ به‌ حجره‌ و مكان‌ تجارت‌ و طبقة‌ فوقاني‌براي‌ استراحت‌ تجار اختصاص‌ يافته‌ است‌. اين‌ تيمچه‌ يكي‌ از مراكز عمدة‌ قالي‌ در تبريز است‌.

بانیان سرایهای دیگر اغلب بازرگانانی بدان نامها بودند.