قالی بافی در آذربايجان

قالی بافی در آذربایجان به دليل وسعت مراتع و زمينهاي كشاورزي و آب و هواي مناسب و طبيعي كوهستاني از دیرباز در این خطه مرسوم بوده است. قالي­ها و قاليچه­هاي توليدي به وسيله روستاييان اين منطقه با ساختاري سفت و پرزي بلند و بافتي درشت، مالامال از نقوشي هندسي و شكسته با برخورداري از رنگهاي تند و تيره از مردمي سخت كوش و مقاوم و قناعت پيشه حكايت مي­كند كه با طبيعتي به پايداري و استقامت كوهستان، به فرش، تنها به عنوان يك زيرانداز گرم مي­نگرند.

گرايش به قالي­بافي، گرچه در برخي از مناطق به طور اجبار و ناشي از عدم استعداد كشاورزي و بي مهري زمين بوده است، و روستاييان به حد فراوان در فصول طويل زمستاني و دوران بيكاري ناگزير با قالي بافي انس گرفته­اند، با اين حال در شرايط مساعدتر نيز، كشاورزي بخصوص در مناطق باختري (اروميه، خوي) و خاور آن، طوالش، با موفقيت كمتري مواجه شده و كمتر نضج گرفته است. قالي بافی در آذربايجان نيز همچون ديگر مناطق، از دو شيوه شهري باف و روستايي باف پيروي مي­كند، ليكن در اين تقسيم بندي روستايي، هريس از نظر ويژگي­هاي خاص در گروهي جداگانه قرار مي­گيرد.

1ـ حوزة قالي بافي شهري باف با نوع تبريزي صرف نظر از تبريز و مرند و مراغه، شهرهاي سراب، ميانه و مشكين شهر را نيز از نظر برخي خصلت­هاي ويژه در بر مي­گيرد.

2ـ حوزه هريس و همسايه آن شامل هريس، گراوان، روستاهای اطراف و نيز شهر اهر و شربيان و حومة آن خواهد بود.

3ـ حوزة روستايي باف بيشتر در شهرستان هاي آذربايجان شرقي: خلخال، اردبيل، مشكين شهر، قسمتهاي شمالي ارسباران، سراب، ميانه، هشترود، معمول است.

■■ فرش تبريز

تبريز از جملة مراكز قالي بافي است كه توانسته از اين رهگذر بهرة فراوان گيرد. طراح و قالي باف تبريز بر خلاف ديگران خود را پاي بند تعصبات قرار نداده و با برخورداري از هر گونه نقش زيبا و تلفيق نقوش مختلف با يكديگر در نهايت طرحي را ارائه مي­دهد كه هر بخش آن به يك ناحيه است. اختلاط ترنج كرماني و لچك مشهدي و حاشيه كاشان در قالي بافي تبريز نقشي را به وجود مي آورد كه دلپسند و چشم نواز است. برخي طرح­ها زياد هم از نقش اوليه دور نيست و ويژگيهاي خود را حفظ مي­كند. نقشة رايج در تبريز و مناطق شهري باف بيشتر اسليمي، شاه عباسي، انواع لچك ترنج است. نقشة افشان سرتاسري (باشاباش) از انواع طرح هاي شاه عباسي است. انواع شكارگاه، شيخ صفي، منظره و چهار فصل، زير خاكي، بته ترمه­اي، انواع ماهي، درختي، گلداني، شمعداني، هشتي دو و چهار رنگ، قابي، گل حنايي، گل فرنگ، گوبلن بيجار، سه گل، قوبا و (داشلي قوبا)، لوله باف، چرخ فلكي نيز از جمله طرح­هايي هستند كه مورد استفاده قرار مي­گيرند. آن چه در بافت اين قالي­ها و قاليچه­ها حيرت انگيز است، كاربرد دهها نوع خامة رنگي است كه تنها براي ارائه رنگ چهره و خطوط چهرة پرسوناژهاي مجالس به كار  مي­رود.

شيوة قالي بافي شهري در حال حاضر اختصاص به شهر تبريز ندارد و بسياري از آبادي­ها، منطقه و شهرها و دهات آذربايجان معيارها وضوابط و تاثيرات آن را پذيرفته­اند. در شهر مرند و دهات حومه، نيز قالي بافي شهري عموميت دارد. از مشخصات ويژة اين منطقه، نقشة معروف خشتي (بختياري) خود رنگ است. اين نوع قالي را با استفاده از پشم خام و رنگ نشده مي­بافند. در سراب و اردبيل معمولاً قاليچه و كنارة روستايي توليد مي­شود، ليكن توليدات كارگاه­هاي اردبيل از نظر قطع و رج شمار نقشه­ها نسبت به ساير مناطق از تنوع بيشتري برخوردار است. در شهر سراب قالي­هاي بزرگ چه با نقشة ماهي كه از طرح هاي بيجار اقتباس شده است، به مقدار زياد توليد  مي­شود. شيوة شهري بافت در شهرهاي ميانه و مشكين شهر و ده طارم از شهرستان خلخال نيز پيرواني دارد. قالی بافی در آذربايجان

■ ويژگيها

از دارهاي قالي بافي مورد استفاده در مناطق شهري باف، مي­توان از دار تبريزي و يا گردان نام برد.  اين دارها از ابداعات خاص مردم تبريز است. دار تبريز از چهار چوبي ساده شامل دو سره تشكيل يافته كه در شبستر به نورد بالا و پايين، و در اردبيل به آت لوق و اوست لوق و در مواردي نيز ارئين بالا و پايين موسوم هستند كه دويان يا بانلق (راست روها) آنها را به هم اتصال مي­دهند. براي استحكام بيشتر دار از دو ستون به عنوان تكيه استفاده مي­شوند كه محل اتصال آن با سره بالا كولفه ناميده مي­شود. تنظيم دارها به وسيله كوجي و هاف انجام پذير است، و بافنده روي الواري كه در محل به خرچي يا تخته بند معروف است مي­نشيند و با پيشرفت كار بافت با شل كردن گره­ها قالي را پايين مي­كشند. كار چله كشي (بوي چكماخ) و پايين كشيدن قالي كه نيازمند تخصص بيشتري است، توسط استاد كار و يا خليفه انجام مي­پذيرد.

■ پشم

قسمت عمدة پشم مورد نياز آذربايجان، در خود منطقه، بخصوص ماكو، خوي، مهاباد ، دشـت مغان و اروميه تأمين مي­شود. چرا كه آذربايجان از مراكز گله داري و پرورش گوسفند است. پشم گوسفند ماكو و خوي بيشتر سفيد رنگ بوده و ازنظر لطافت و بلندي الياف و شفافيت بسيار مرغوب است و پشم گوسفندان مهاباد و اروميه الوان است. گوسفندان دشت مغان داراي پشمي زبر و در قالي­هاي درجة 2 مصرف دارند. درخوي و ماكو پشم گوسفندان را دو بار در سال   مي­چينند. ريسندگي پشم­ها بيشتر به دست زنان، با چرخهاي كوچك دسـتي انجام مي­پذيرد، كه در محل جهره (كلافچه)  ناميده مي­شـود و نخ خام را كه براي لا كردن و تابيدن شمارة مخصوص دارد، دراختيار كارگاه هاي نخ تابي يا متوچي خانه قرار مي­دهند.

درخشندگي و ظرافت قالي هاي تبريز از جمله ويژگي­هايي خاصي است كه علت آن را در پرداخت و كوتاهي پرز خامه­هاي بافته شده بايستي جستجو كرد. چه، تبريزيان به هنگام پرداخت پرز خامه را بسيار كوتاه مي­كنند. نتيجة اين عمل، صرفه جويي در مقدار پشم مصرفي و درخشندگي و چشم نوازي نقشه است. گرة مورد استفاده در بافت فرشهاي تبريز، گرة تركي است. واحد اندازه گيري رج شمار گره است كه برخلاف ديگر مناطق 7 سانتيمتر است، و ذرع آن نيز بر خلاف ذرع معمول در تهران 112 سانتيمتر است كه آرشين ناميده مي­شود. واحد معاملات مترمربع است، ليكن مقياس ديگر به نام قاليچه نيز كه برابر 2 ذرع مربع تبريز و يا 35 پونزه و يا دو آرشين و 3 پونزه (گره برابر 7 سانتيمتر) است نيز مورد استفاده است.

■ رنگ

اغلب فرشهاي ايران داراي رنگ­هايي بخصوص هستـند كه بيشترشان در محل بافت متداول است، و با توجه به رنگ­ها مي­توان محل بافت را تا حدودي تشخيص داد. مثلاً قرمز دوغي در اراك، لاكي در مشهد و بيرجند و نخودي در كرمان، سرخ روناسي در همدان و سربند و هريس، وسفيد در قم و نائين و آبي سير در قالي­هاي عشايري فارس و شمال خراسان، از جمله رنگ­هاي متداول هستند ليكن در تبريز بر خلاف ديگر نقاط، رنگ هاي ويژه براي بافت فرش­هاي مورد استفاده قرار مي­گيرد و تـنها در نظر گرفتن سليقه­هاي مختلف تعيين كنندة رنگ قالي­ها است.

رنگ­هاي طبيعي قالي­هاي آذربايجان عبارتند از: روناس (گلي)، قرمز دانه (گلي و قرمز آتشي)، اسپرك (زرد). از تركيب رنگ­هاي زرد و نيل، رنگ­هاي سبز چمني، زيتوني و مله­اي به دست مي­آيد. رنگ موشي (طوسي) يا خاك سياه، كه در اصطلاح محلي به آن قره تر پاخ مي­گويند، از معادن ميشه باره ارسباران استخراج مي­شود. قالی بافی در آذربايجان

■■ قالی بافی در آذربايجان و هريس

شهرستان­هاي آذربايجان به سبب دوري از مراكز و بي نصيبي از مبادلات فرهنگي، اقتصادي، با ديگر مناطق در طرح و نقشه و رنگ، از اصالت بيشتري برخوردارند. هريس در مركز آذربايجان و شمال شرقي تبريز مركز مهم منطقه است كه توليدات آن بخصوص در گراوان، مهربان، سراب، قراچه و بخشايش توليد مي­شوند، كه در اين ميان هريس به سبب بافت طرح­هاي متنوع و دلپذير از ديگر مراكز گوي سبقت را ربوده است. وجه مشترك كلية نقشه­ها خطوطي هندسي است كه از تركيب خطوط افقي، عمودي و مايل تشكيل  مي­شود. طرح­هاي لچك و ترنج، با تغيير خطوط افقي، عمودي و مايل تشكيل مي­شود. طرح­هاي لچك و ترنج، با تغيير خطوط از منحني به مستقيم و تبديل طرح­هاي گردان به شكسته، با همان ويژگي­ها توليد مي­شود. اين گونه نقشه­ها به طور ذهني بافته مي­شود و در صورت نياز از نقشه­هاي كوچك كه بر پارچه­اي ترسيم يافته است، استفاده مي­شود.

■■ بخشايش- گراوان

بخشايش از نظر توليد كناره­هاي زيبا و دلفريب، كه با رنگ­هايي با مايه­هاي آبي و قرمز نخودي و آجري آنها را از زيبايي خاصي برخوردار مي سازند، در بين مناطق حوزة هريس داراي مرتبه­اي والاست. نقشه­هاي بزرگ گياهي كه از نقش­هاي هريس الهام   گرفته­اند، برخلاف توليدات سراب در سرتاسر متن تكرار مي­شوند. تاروپود تمام قالي­هاي هريس و توابع گراوان، سراب، مهربان و بخشايش از پنبه است و نخ­ها اصولاً زمخت هستند. در بعضي قاليچه­ ها مثل قاليچه هاي بولوردي، به طور استثنا به جاي يك پود، دو پود از بالاي رديف گره­ها مي­گذرد.گرة حاكم در منطقة ترك باف است كه تراكم آن از 1000 تا 600 گره در دسي متر مربع مي­رسد. در برخي از قاليچه ­ها كه از سفتي و زمختي بيشتري برخوردارند، اين تعداد گره از 1500 تا 1000 گره در دسي متر مربع در تغيير است. قالي بافان اين مناطق بر حسب عادت به هنگام چيدن پرز آنها را بلندتر مي­چينند و به اصطلاح آنها را پر گوشت مي­گيرند. درشت بافي و زمختي از صفات ظاهري و مشخصة فرشهاي هريس، گراوان، بخشايش و مهربان است.

■■ اهر- ابهر

شهرستان­هاي اهر ومناطق اطراف آن نيز، شيوة هريس را پذيرفته­اند. ده شربيان كه قالي­هاي بزرگ يك پودي مي­بافند نيز، در اين تقسيم بندي جزو هريس به شمار مي-آيد زيرا نقشه و قطع قالي­هاي آن بي­شباهت به نقشة اهر نيست ليكن طرح آنها داراي رفتار هندسي كمتري است و بافت فشرده و كيفيت مطلوب آن را از شهرت خاصي بهره مند نموده است. غالب طرح­ها ترنجي نسبتاً بزرگ را در بر دارند كه برگ هايي درشت اطراف آن را در بر گرفته­اند. اهر و ابهر داراي نقشة متنوعي نيستند و جنس آنها سفت و استخواني است كه با رنگ­هاي تيره و نقشهاي هندسي از دوامي بسيار بهره­مند هستند.

■■ سراب

در نقش قالي­هاي سراب تركيب تزئيني از چهار لچك و يك مداليون طويل تشكيل مي­شود. محيط و يا لبة خارجي اين مداليون­ها دندانه و بيشتر چنگكي و به طور عمده با زمينة پشم شتري است. لچك­ها با نقش­هاي آبي آجري روشن شباهت بسياري به مداليون مركزي دارند. مجموعة اين نقوش (مداليون ـ لچك) در زمينه­هاي مشحون از ساقه­ها و شاخة گل­ها و برگ­هاي نخلي قراردارد. در حاشيه­ها كه از سه قسمت تشكيل شده تركيب هندسي به تكامل مي­رسد و زمينة، نگاره­هاي هندسي و برگ­هاي دندانه دار را كه به تناوب تكرار مي­شود، در خود جاي مي­دهد. قاليچه­هاي كنارة سراب اغلب نرم و تقريباً بلند و داراي بافتي فشرده­تر از قاليچه­هاي هريس است.

■■ قراچه – قالی بافی در آذربايجان

قراچه نيز در شمال شرقي هريس از جملة مهمترين مناطقي است كه در حوزة فرش بافي هريس به داشتن كناره­هايي بسيار متمايز نسبت به ديگر نقاط مشهور است. اين كناره­ها كه در بافت آنها تنها از يك پود استفاده مي­شود، با بافتي بسيار فشرده و پرداختي مناسب در بازار اروپا به نام كناره­هاي قراچه شناخته مي­شود. متن قاليچه­ها و كناره­ها معمولاً سرخ روناسي و حاشية آبي سير است، و بيشترشان ترنجي هندسي در وسط و دو ترنج ديگر متفاوت با ترنج مركزي در طرفين دارند. در مواردي اين طرح گاه در متن قالي چند بار نيز تكرار    مي­گردد. قاليچه­هاي قراچه نيز از طرح­هاي هندسي و نگاره­هاي بسيار كوچك در حواشي و متن برخوردارند.

■■ اردبيل – قالی بافی در آذربايجان

نام اردبيل همواره به همراه نام قالي ذي قيمت اردبيل متعلق به قرن شانزدهم ميلادي كه فعلاً در موزه ويكتوريا وآلبرت مضبوط است برده مي­شود. اردبيل گرچه در گذشته از سابقة درخشاني در فرش بافي برخوردار بوده اما امروزه به لحاظ استفاده از نقوش يكسان و يكنواخت و عدم كاربرد نقوش اصيل اردبيلي، از ارزش و اعتباري كه فرش­هاي ديگر در بازارهاي جهاني دارند، بي بهره است. فرش­هايي كه در اردبيل تهيه مي­شود در ابعاد كوچك و به صورت قاليچه عرضه مي­شود و در محل اصطلاحاً به آنها كلگي يا ميانه مي­گويند. نقش قاليچه­هاي اردبيل را كه شباهت زيادي به قالي­هاي قفقاز دارند بيشتر نقوش هندسي تشكيل مي­دهد.

در اطراف اردبيل قطع كناره بيشتر متداول و رايج است و نقشه­هاي معمولي عبارتند از: قلمي، يورتچي، گل تپه، گل نقشه.

توليدات اردبيل شباهت بسياري به قالي هاي قفقاز دارد ليكن حواشي در قالي­هاي اردبيل بسيار پر كارترند و پرز آنها بلندتر و فاقد ظرافت است. رنگها نيز در قالي هاي اردبيلي روشنتر و زنده ترند.

■■ مشكين شهر – قالی بافی در آذربايجان

در اطراف مشكين شهر قاليچ ه­ها و كناره­هاي مخصوص با الياف بلند و قطع­هاي غير متعارف توليد مي­شوند. اين گونه توليدات بيشتر دست بافهاي قفقاز را در ذهن تداعي مي­كنند.

■■ شاهسون­ها

قاليچه­هاي شاهسون همچون قاليچه­هاي بلوچ­هاي خراسان رنگ و آبي كردي دارند به نحوي كه توليدات دو پودي آنها با بافتي بسيار سفت و فشرده و نه چندان ظريف، بافته­هاي كوليايي را در ذهن تداعي مي­كند. محصول طوايف شاهسون فقط ورني (براي كناره اجاق) گليم، مفرش، خورجين و جوال است.

■■ زنجان

قالي­هاي توليد شده در زنجان، كه بيشتر در روستاهاي اطراف در دره­هاي حاصلخيز از نزديكي ابهر تا سلطانيه توليد مي­شوند، به سفتي و استحكام قالي­هاي گراوان و هريس نيستند و مانند فرش­هاي تبريز، نيز قابليت بسته بندي شدن و انعطاف را ندارند. اين محصولات كه در اندازه و ابعاد كوچك، به صورت قاليچه توليد مي­شوند، داراي رنگ­هاي مطلوبتري از فرشهاي گراوانند. سورمه­اي، لاكي (قرمز)، و كرم از رنگ هاي مورد علاقة بافندگان زنجاني است. صرف نظر از تهية قاليچه ­ها، بافت قالي ­هاي بزرگ نيز متداول است. نقشه­ هاي مورد استفاده در فرشهاي زنجان، گرچه به نقشه­هاي افشان تبريز نزديك است و لچك و ترنج خاص تبريز در قالي­هاي زنجان بسيار مورد استفاده است، ليكن با تغييراتي كه در اين طرح ­ها صورت مي­گيرد  نقشه ­هايي به وجود مي­آيد كه اهل فن آن را به عنوان نقشة زنجاني مي­شناسند. نقش ماهي درهم و نقشة بيجار از نقشه­هاي مرسوم قالي در اين منطقه است.

■■ خوي، مرند، مراغه

قالي و قاليچه­هايي كه در خوي بافته مي شوند از نظر جنس تابع زنجان است يعني فرشي است استخواني و سفت كه به زحمت حمل مي­شود و با همان طرح و رنگ بندي قاليچه­هاي زنجاني است. در خوي نوعي قاليچة نامرغوب نيز تهيه مي­شود كه در بازار تجارت به آن موصل مي گويند و ارزانترين نوع در بازار جهاني است. محصولات مرند و مراغه تشابه بسيار نزديكي به قالي زنجان دارد. تيره­هاي شاهسون و عشاير آذربايجان نيز محصولاتشان با الهام از نقوش حوالي تبريز تهيه مي­شود.