تیمچه مظفریه، قلب تپنده تجارت فرش دستباف | لیلا صبوری

تیمچه مظفریه، قلب تپنده تجارت فرش دستباف | لیلا صبوری

تیمچه مظفریه از معروف ترین و زیباترین بخش های بازار تاریخی تبریز، در سال 1305 هجری قمری در زمان ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجار ساخته شد. بانی این تیمچه، حاج محمد قزوینی از بازرگانان تبریز بود و این بنای باشکوه را به نام مظفرالدین شاه، مظفریه نامید.
مظفریه، بنایی مستطیل شکل، عریض و سرپوشیده با حجره هایی در دو طبقه ساخته شده و فضای امن و مناسبی را به دور از آسیب باد، باران و آفتاب برای فروش فرش فراهم کرده است. این فضا از دو سو با درهای چوبی بزرگی بسته شده و بدین طریق از بقیه مجموعه بازار تبریز جدا و به همین دلیل آن را تیمچه می خوانند.
حجره (دكان) ساده‌ترين و كوچك‌ترين، اما مهم ترين عنصر فضاي بازار است. در این تیمچه 26 حجره در طبقه هم كف و 26 حجره در طبقه دوم ساخته شده و تقارن به عنوان الگوی به کار رفته در معماری این بنا، بصورت تصویری منسجم در ذهن بیننده باقی می ماند. حجره ها مقابل هم هستند. مساحت هر حجره از 4‌ الی 5 متر تا 25 الی 30 متر مربع متفاوت است. حجره‌هاي هم‌تراز با سطح معبر، به عنوان مغازه يا دكان، و حجره‌هاي واقع در طبقه فوقاني بيشتر به عنوان دفتر كار و يا كارگاه مورد استفاده قرار می گیرند. حجره‌ها معمولاً هيچ تزئيني نداشته و در نهايت سادگي اند. ضلع رو به بیرون حجره که شامل در ورودی و پنجره هایی بزرگ از جنس چوب و شیشه هستند، به مثابه ویترینی است که می توان هنگام عبور از مقابل مغازه، فضای داخلی و فرش هایی که در آن حجره وجود دارد را به راحتی دید. صاحب مغازه، میز کار و صندلی مورد استفاده او در جایی از حجره قرار دارند که مستقیما به بیرون از مغازه و رفت و آمدهای آن اشراف دارد.
برخی از این حجره داران تاجر فرشند. تاجرها در حوزه صادرات فرش به دیگر استان ها و کشورها فعالیت می کنند. تاجر علاوه بر سرمایه اقتصادی بالا، برای برقراری پیوندهای تجاری نیاز به سرمایه اجتماعی بالایی نیز دارد. حضور تاجران بزرگ و معروف در تیمچه مظفریه، از دلایل اعتبار و رونق آن است. گاه تنها نام تیمچه مظفریه به حجره دار اعتبار می بخشد و زمانی نیز درایت و کاردانی تاجر، دلیلی بر اعتبار تیمچه می گردد. علاوه بر این، پیشینه اقتصادی و اجتماعی بازاریان در طول سال ها کار در زیر سقف بازار نیز به آنان اعتبار می بخشد.
در حجره ها، هم چنین صندلی هایی برای نشستن خریداران و دیگر ملاقات کنندگان وجود دارد. بر دیوارهای حجره فرش هایی نفیس و تابلو فرش هایی آویز شده و گاه کف مغازه ها با فرشی قدیمی مفروش است. چای اصلی ترین وسیله پذیرایی در حجره است. بعضي از حجره‌ها علاوه بر فضاي اصلي، بخشي به صورت صندوق خانه دارند. صندوق خانه فضايي واقع در انتهاي حجره است که از فضاي اصلي حجره جدا شده و گاه به عنوان انبار حجره نیز در نظر گرفته می شود. این مکان جایی است برای درست کردن چای و استراحت. شاگرد حجره فعالیت های روزمره مربوط به حجره از جمله پذیرایی از مهمانان را انجام می دهد.
انتقال شغل تجارت فرش، گاه موروثی است. بنا به اهمیت حرفه، تمایل صاحبان مشاغل بر این بود كه در درجه اول اين فن را به فرزندان یا خویشاوندان نزدیک خود آموزش دهند. فنون این پیشه، سينه به سينه و از پدر به پسر نقل مي‌شد، و حجره نیز از پدر به ارث می ماند. برخی از افراد موروثی بودن این شغل را نشانه ای از اصالت در این حرفه می دانند. گاه نیز فرد در یک نظام استاد شاگردی قرار می گرفت و بعد از طی سال ها شاگردی در این کار خبره می شد و می توانست مغازه ای از خود داشته باشد.
شرط اولیه در بازار شناخت متقابل و اعتماد ناشی از آن است. درگذشته حرف فرد مورد اعتماد، معتبر‌تر از سند و مكتوبات رسمي بوده ولی با پیچیده شدن زندگی اجتماعی و تغییر نسل فروشندگان و خریداران، گواهان شفاهی جای خود را به اسناد و مکتوبات رسمی داده اند.
بجز مغازه ها، در صحن تیمچه نیز فرش هایی برای فروش گسترده شده اند، همچنین اگر فرشی نیاز به تعمیر یا رفو داشته باشد شخصی که در این کار مهارت دارد، در میان این صحن به کار مشغول می باشد. افرادی نیز فرش ها یا تابلوهای فروخته شده را با تبحر خاصی بسته بندی می کنند. حمل و نقل در بازار توسط باربرها صورت مي‌گيرد. برخی از آنها از چرخ دستی استفاده کرده و برخی به بردن بار بر دوش خود اقدام می کنند. این افراد به اسم این تیمچه شناخته می شوند.
وجود فاصله حساب شده بين دو رديف مغازه‌هاي دو طرف تیمچه، خريد و فروش و رفت و آمد افراد را تسهیل کرده و سبب ايجاد تفاهم و حس همكاري بين صاحبان دو رديف مغازه‌ها شده است.
سال هاست در ورودی و خروجی این تیمچه بساط چای فراهم است و نیاز روزمره کسبه و عابرین تیمچه را بر آورده می کنند، چای در طول روز و سیب زمینی پخته در زمان ناهار و گپ و گفتگویی کوتاه برای رفع خستگی. برخی از عابران گاه فقط برای نوشیدن چای به این تیمچه می آیند.

در نگاه نخست، زیبایی و کمال معماری این بنا چشم را مسحور می کند. نوع معماری مجلل، سرپوشیدگی و ارتفاع مناسب، تجارت تک کالایی، رعايت مقياس انساني و بهره مندی از سکوت و آرامش از ویژگی های این تیمچه بوده و طبق گفته بازاریان و افرادی که از بازار تبریز دیدن کرده اند، این بنا بزرگترین و زیباترین تیمچه مجموعه بازار تبریز بوده و بزرگترین معماری گنبد را در بازار دارا است. معماري سنتی، تداوم و تكرار شكل‌ها، سقف گنبدی، نورگیرها و تركيب نور و حجم در تیمچه بسیار دل نشین است.
در بازار عناصر كاربردي ـ كالبدي متفاوت به وسيله سقف به يكديگر پيوند داده شده و در نتیجه سرپوشيده بودن، هوای تیمچه در تابستان خنک و در زمستان های سرد قابل تحمل است. این عامل در کنار فضاي كالبدي مناسب، کیفیت بالا و تنوع فرش ها، جنب و جوش و تحرك فضاي بازار آن را به صورت شاهراه مهم و پرتحركی در آورده است.
در اين تيمچه، گروه ها و اقشار مختلفي در یک نظام خاص به فعاليت مشغولند. تجار و فرش فروشان، صادرکنندگان فرش، شاگردان حجره، رفوگران، دلالان، باربران، سرای دار، دستفروشان و… این افراد بدلیل متعلق بودن به این تیمچه نوعی احساس يكپارچگي داشته و خود را متعلق به يك مکان واحد مي‌دانند. تعامل اين افراد با یکدیگر و همچنین خریدارن در فضای معماری خاص، حوزه فرهنگي مشخصي را پديد آورده که از آن به عنوان قلب تپنده تجارت فرش نام برده می شود. باید به این حوزه اقتصادی و فرهنگی عنصر مهم دیگری را نیز افزود. مذهب، از مهم ترین ابعاد ساختار اجتماعی بازار بوده و انجام مناسک مذهبی نقش بسیار اساسی را در این فضا دارد. تیمچه مظفریه را در ايام سوگواري بخصوص در ایام ماه محرم، باید مورد توجه قرار داد. هیئت های عزاداری تبریز سال هاست که بازار مظفریه را به عنوان مقصد نهایی دسته های عزاداریشان را انتخاب کرده و پس از عبور از این تیمچه و عزاداری، مراسم خود را به پایان می رسانند. فضای مردانه بازار در این ایام و بویژه روزهای تاسوعا و عاشورا کاملا محسوس است. اگر اقتصاد قلب تپنده این بازار است، سنت و مذهب، باورها، اعتقادات و آیین های مذهبی و پایبندی به آن را باید روح این کالبد تعریف کرد.
خریدارانی که به این تیمچه می آیند، قشر خاصی را در بر نمی گیرد و ما شاهد حضور اقشار و اصناف گوناگون و همچنين رفت و آمد گروه هاي مختلف جامعه شهری و روستايي در این فضا هستیم، طیف وسیعی که از تاجران، صادرکنندگان و سرمایه داران فرش، تا بافنده ای که بصورت فردی در این بازار به فروش کالای خود اقدام کرده را در بر می گیرد. برخی از افراد نیز این تیمچه را صرفا برای گذر و رسیدن به دیگر نقاط بازار انتخاب می کنند. معماري زیبا، و نوع کالای تجاری این تيمچه، سالانه گردشگران بسياري را از نقاط مختلف جهان به خود جذب می کند. فرش به عنوان صنعت- هنر دست، که دارای تنوع طرح و رنگ است و زیبایی و ماندگاری آن مورد تحسین قرار گرفته و بر اعتبار این بازار می افزاید.
مقصد نهایی کالای خریداری شده از این تیمچه نیز متفاوت است. گاه خریدار برای مصرف خانگی خود فرش یا تابلویی را خریداری می کند و گاه نیز تاجری بطور عمده و برای صادرات، و مقصد نهایی آن کشورهای عربی مانند عراق، عربستان، کویت و یا کشورهای اروپایی نظیر آلمان، ایتالیا و فرانسه را شامل می شود.
رونق بازار فرش بطور مستقیم به دولت وابسته است. بخش عمده ای از فعالیت های اقتصادی در انحصار دولت بوده که فرش نیز از این قاعده مستثنی نیست. هم چنین بنا بر سیاست های خارجی که دولت اتخاذ می کند، تجارت خارجی این کالا نیز دچار نوسان می شود.