شناخت معماری مسجد کبود تبریز

طبق اطالعات مندرج در کتیبۀ سردر ورودی این مسجد، تاریخ ساخت آن به سال ۸۷۰ ه.ق برمی گردد. بهنظر میرسد که این تاریخ بیانگر زمان اتمام کاشی کاری سردر مسجد بوده و فرایند ساخت آن از چندین سال پیشتر شروع شده و در این تاریخ، احداث آن خاتمه یافته است.
به استناد کتیبۀ مذکور، این بنا در دورۀ حکمرانی ابوالمظفر جهانشاه قراقویونلو عمارت یافته است. محققان از جهانشاه که سومین پادشاه سلسلۀ قراقویونلوها بود، نوشته اند: «میل بسیار به آبادانی داشت. وی ابنیۀ عالی ساخت که از جملۀ آنها مسجد شخصیت معم کبود تبریز است»

در نیمۀ دوم قرن دهم هجری قمری، حافظ حسین کربالیی از این مسجد دیدن کرده و دربارۀ آن نوشته است: «در درآمد تبریز به جانب شرق که خیابان گویند، عمارتی است در کمال لطافت و نیکویی موسوم به مظفریه، از مآثر ابوالمظفر جهانشاه بن قرایوسف بن تورهمش بن بیرام خواجۀ ترکمان و این طبقه را قراقویونلو و بارانی نیز میگویند»

 وی سپس دربارۀ بانی این مسجد مینویسد: «گوییا این عمارت به سعی و اهتمام حرم محترم وی (ابوالمظفر جهانشاه) خاتون جان بیگم اناراهلل برهانها ّره و صالحه و عفیفه بوده، در همان بقعه مدفون است و میرزا جهانشاه که حقیقی بنا شده و مشارالیها بسیار بسیار تخلص کردی و پادشاه عظیم الشأن بود، در دوازدهم شهر ربیعالثانی سنۀ اثنی و سبعین ثمان مائه بهدست حسن پادشاه کشته گشت با اکثر اوالد در آن مقبره مدفون اند»

دربارۀ اینکه بانی این مسجد همسر جهانشاه بوده یا دختر وی، بحث اختالفی وجود دارد؛ زیرا قاضی حسین میبدی، عالم معروف قرن نهم و دهم هجری، بنای این عمارت را به صالحه خاتون، دختر جهانشاه نسبت داده است. محمدجواد مشکور در این زمینه مینویسد: «چون زمان قاضی امیرحسین میبدی مقدم بر زمان حافظحسین کربالیی بوده، بلکه همعصر با سالطین قراقویونلو بوده است، بنابراین بایستی قول او در نسبت بنای این عمارت به صالحه خاتون، دخت جهانشاه بن قرایوسف، صحیحتر بهنظر برسد

در اینجا شایان ذکر است که قراقویونلوها یکی از سلسله های حکومتی بودند که در قرن نهم هجری قمری، ابتدا بر منطقۀ آذربایجان و سپس بر بخش اعظمی از ایران، تسلط و فرمانروایی یافتند. یحیی ذکاء دربارۀ تبار آنها نوشته است: «قره قویونلویان یا بارانیان، تیرهای از ترک هایند که در شمال دریاچۀ وان نشیمن داشتند و در زمان امیر تیمور، به آذربایگان کوچیده، کمکم در این سامان نیرومند گردیده، بنای پادشاهی گذاشتند» (ذکاء ۱۳۶۸ ،ج. ۳ :۱۸۳)

نکتۀ تاریخی قابل تأمل در باب حاکمیت یافتن ترکمانان قراقویونلو بر ایران، وجود نوعی شباهت بین آنها و دیگر اقوام مهاجمی همچون مغوالن است که با سلطۀ نظامی بر ایران غلبه یافته بودند. اما همانگونه که ایرانیان مغلوب در قرن هفتم هجری قمری، سرانجام ایلخانان غالب را چنان در فرهنگ غنی خود استحاله کردند که ایلخانان با نسیان آیین های خود، مجذوب سنتهای ایرانی شدند، این سرنوشت به نوعی برای ترکمانان نیز رقم خورد.

.شناخت معماری مسجد کبود از نمونه های منحصربه فرد معماری کهن ایرانی و تنها بنایی است که از دورۀ فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آنان، یعنی تبریز، باقی مانده است. زیبایی های معمارانۀ این مسجد چنان جالب و جذاب است که اینک نیز پس از گذشت قرن ها و صدماتی که بر کلیت ساختاری آن وارد آمده است، هر انسان صاحبذوقی را متحیر و مبهوت میسازد. مورخان و جهانگردان مختلفی که در طول تاریخ، از این مسجد ـ چه قبل از ویرانی و چه پس از آن ـ دیدن کرده اند، در وصف آن و تزئینات اش سخن ها بسیار گفته اند.

 در اینجا به نقل سخنی از نادر میرزای قاجار مؤلف کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز اکتفا میکنیم که در مقدمۀ بحث دربارۀ مسجد کبود نوشته است: «هرکه تفصیل نگارش بنای مسجد کبود جهانشاه را نماید، در حقیقت، زحمت مفتی به خود داده است و تفضیل یک ذرع را کما هو حقه نتوانسته از عهده برآید» (نادر میرزا ۱۳۷۳ ،۱۰۸)

وی در ادامه با بیان تأسف از وضعیت ویران این مسجد و با اذعان به اینکه این بنا از مراتب بینظیر صناعت و ظرافت برخوردار است، مینویسد: «روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید»
 آنچه نادرمیرزا در شرح زیبایی های مسجد کبود نوشته، نمونه ای از توصیفات تاریخی است که دربارۀ این بنا در متون تاریخی آمده است؛ لذا در اینجا از ذکر دیگر مستندات تاریخی موجود، ۲ به دلیل اطاله نیافتن سخن، صرف نظر کرده و توجه بحث معطوف به شرح و تحلیل خصوصیات فرمی بنا خواهد شد

مجموعۀ مظفریه مسجد کبود در اصل، عضوی از یک مجموعۀ معماری بزرگتر به نام «مجموعۀ مظفریه» بود. این مجموعه عبارت بود از مسجد و خانقاه و صحن و کتابخانه و جز آن که اکنون از آن همه، تنها ویرانه های مسجدی بهنام مسجد کبود بازمانده است. کتیبۀ سردر مسجد آن را از آن ابوالمظفر جهانشاه می شناساند و بدین انگیزه به این بناها، وصف نظام معماری اصیل این مجموعه در برخی منابع تاریخی، مظفریه نیز میگفته اند»

مادام دیوالفوآ که در دورۀ قاجاریه از وضع مخروب این بنا دیدن کرده، بدون ارائۀ سندی نوشته است که در ابتدای ساخت مسجد کبود، حیاط بزرگی پیرامون آن را احاطه کرده و در اطرافش، طاقنماهای جالب توجهی کار شده بود و در مرکز آن، حوض بزرگی برای وضو گرفتن وجود داشت (دیوالفوا، دونور و اکادمی ۱۳۶۹ ،۵۷ )

متأسفانه در گذر زمان، شکوه و عمران مجموعۀ مظفریه چندان دوام نمیآورد و به واسطۀ زمینلرزه های مکرر تبریز، آسیب دیده و از هم پاشیده می شود و بقایای آن، سالها در بیرون از باروی شهر ـ و با فاصله ای نه چندان زیاد از درب خیابان ـ به صورت ویرانه ای رها شده، درآمده بود . اما آنچه اینک از مهمترین عضو مجموعۀ مظفریه، یعنی مسجد کبود در برابر دیدگان ما قرار دارد، بنایی است که حاصل مرمت ها است. پژوهشگران معاصر در درک و تحلیل این بنا می بایست بدان دقت کنند، آن است که وضعیت موجود این بنا، همانی نیست که معماران اولیه اش در عصر قراقویونلوها اراده کرده بودند

فرم معماری مسجد

از نظر فرمی، مسجد کبود در مقایسه با دیگر مساجد مشهور ایرانی، فاقد میانسراست. برای درک این سخن برای نمونه، میتوان مسجد کبود را با مسجد گوهرشاد مشهد که هر دو در یک دوره ساخته شدهاند، مقایسه کرد. راهکار انتخابی ِ معمار سازندۀ مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز (اقلیم سرد کوهستانی)  به وجود آورده است، به نحوی که تمام بخشهای این مسجد می توانستند در فصول مختلف سال، به ایفای نقش عملکردی خود بپردازند. از نظر ترکیب حجمی، شاکلۀ کلی این بنا حاصل اجتماع دو گنبدخانه است که یکی بزرگتر و در نقش مسجد و دومی کوچکتر و در نقش مقبره می ِ باشد. تنها دسترسی به اندرون این دو گنبدخانه، از طریق ایوان ورودی آن است که در جانب شمالی تعبیه شده است. ایوان ورودی مذکور، در میانۀ نمای شمالی قرار گرفته که توسط چند پله از سطح معبر ارتفاع میگیرد. دو منارۀ این مسجد در دو سوی ایوان ورودی و با فاصله ً ای نسبتا زیاد از آن، در گوشه های بنا مستقر شدهاند

بررسی ترکیب حجمی مسجد کبود

البته همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد، آنچه اینک از کلیت حجمی و ساختار فرمی مسجد کبود در برابر دیدگان ما قرار دارد، یک موجودیت معمارانۀ مرمت شده است. طبق گزارشات مندرج در پروندۀ مرمتی این بنا، اقدامات ۵ حفاظت و مرمت در آن، از سال ۱۳۰۸ هجری شمسی شروع شده و تا اینک ادامه دارد. روابط عناصر پالن بر اساس آنچه پیشتر بحث شد، میبایست به این نکته توجه کرد که این بنا بنیادی چندمنظوره است. منظور از این سخن، اشاره به عملکرد دووجهی این بنا بهعنوان «مسجد ـ مقبره» یا «مسجد ـ بقعه» است زیرا بخش جنوبی این بنا، عملکرد مقبره دارد و قبوری که در آنجا هستند، طبق مستندات تاریخی، متعلق به جهانشاه و برخی از اعضای خانوادۀ اوست» (ترابی طباطبایی، ۱۳۷۹ .)

دلیل دیگر آنکه «صفت المظفریه مؤنث است؛ لذا نمیتواند برای مسجد بهکار رفته باشد هرچند (باستناد کتیبۀ بنا) مسجد بودن یکی از کاربردهای آن مؤسسه است» (ویلبر، گلمبک و هلد ۱۳۷۴ ،۵۸۴ )